Στις 28 Νοεμβρίου 2025 ο Πάπας Λέων ΙΔ΄ επισκέφθηκε τη Νίκαια της Βιθυνίας (σημερινό İznik της Τουρκίας), όπου και συναντήθηκε με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, στο πλαίσιο της επετείου των 1700 χρόνων από την Α’ Οικουμενική Σύνοδο που πραγματοποιήθηκε εκεί το 325 μ.Χ.
Ελάχιστοι είναι εκείνοι που ενδιαφέρονται ουσιαστικά γι’ αυτό το γεγονός. Ωστόσο, μέσα στους θεολογικούς κύκλους – είτε από επαγγελματική υποχρέωση είτε στο πλαίσιο του δούναι και λαβείν με την εκκλησιαστική ιεραρχία – παράγονται κείμενα και γίνονται εκδηλώσεις. Τα περισσότερα από αυτά μοιάζουν με “λιβανιστήρια” μιας εξουσιαστικής μνήμης.
Αν κάποια κείμενα θελήσουν πραγματικά να σταθούν στο ύψος ενός άλλου καλέσματος, τότε πρέπει να λάβουν υπόψη μια σημαντική διάσταση: τη μετάλλαξη της ταυτότητας της Εκκλησίας που εγκαινιάστηκε στη Νίκαια. Εκείνοι που είναι έτσι φτιαγμένοι, ώστε να μην θέλουν και να μην τους θέλουν κούφιοι θεσμοί, μπορούν να υποστηρίξουν ότι η Α’ Σύνοδος δεν ήταν μόνο μία ομολογία πίστεως· σήμαινε και είσοδο στον μηχανισμό της Αυτοκρατορίας. Αυτή είναι η κρίσιμη διάσταση.
Ο Ιωάννης Χρυσόστομος- αν και έζησε αργότερα- εξέφρασε μια θεμελιώδη αγωνία για το πώς η Εκκλησία μπορεί να χάσει το προφητικό της ήθος όσο πλησιάζει την εξουσία. Για εκείνον, Εκκλησία που αναζητά προστασία από τα ανάκτορα κινδυνεύει να γίνει «αυλική», να σιωπά όχι μόνο μπροστά στην αδικία, αλλά και στη λήθη του πνευματικού αγώνα. Η Νίκαια, ως ιστορική στιγμή, σηματοδοτεί ακριβώς αυτή την επικίνδυνη σύμπλευση.
Η κριτική αυτή έχει βρει εκφραστές και στα νεότερα χρόνια. Ο φιλόσοφος Friedrich Nietzsche αν και δεν αναφέρεται ειδικά στη Νίκαια, βλέπει στη γενικότερη ιστορική πορεία του Χριστιανισμού μια μετατόπιση: από την πίστη των καταδιωγμένων στη «θεωρία των ισχυρών», όπου η πίστη μετατρέπεται σε δόγμα και η αλήθεια αποκτά νομική και θεσμική προστασία. Εκεί όπου άλλοτε υπήρχε η μαρτυρία, τη θέση της πήρε η επιβολή.
Αυτή η κριτική ενισχύεται από τον John Howard Yoder, έναν σύγχρονο θεολόγο (1927-1997) του αναβαπτιστικού ρεύματος, γνωστό για το έργο του The Politics of Jesus (1972), σύμφωνα με τον οποίο η λεγόμενη “Κωνσταντίνειος στροφή” (Constantinian shift) – δηλαδή η ιστορική στιγμή κατά την οποία η Εκκλησία συνδέθηκε με την πολιτική εξουσία – σήμανε την αρχή μιας βαθιάς μετάλλαξης. Η Εκκλησία έχασε τον χαρακτήρα της ως κοινότητας που μαρτυρεί την πραγματική δύναμη του Χριστού: έγινε θεσμός στην υπηρεσία της εκάστοτε πολιτικής εξουσίας.
Η Νίκαια δεν είναι λοιπόν απλώς ομολογία· είναι και ο σταθμός μιας μετάλλαξης. Όσο αυτό δεν συνειδητοποιείται, τόσο η Εκκλησία θα επιστρέφει διαρκώς στη σκιά που φοβόταν ο Χρυσόστομος, στη θέληση για κυριαρχία που κατήγγειλε ο Nietzsche, και στην απώλεια της μαρτυρικής ταυτότητας που περιέγραψε ο Yoder.
Και το σύγχρονο γεγονός της κοινής παρουσίας Πάπα και Πατριάρχη, καθώς στέκονταν πλάι-πλάι μπροστά στα ερείπια του ναού όπου συγκλήθηκε η Σύνοδος, προκαλεί ερωτήματα: τί ακριβώς εκπροσώπησαν και τί τίμησαν; Μία στιγμή αυτογνωσίας ή ένα ακόμη «event» αυτοεπιβεβαίωσης ενός θεσμού, ο οποίος προτιμά να λησμονεί το ρήγμα από το οποίο γεννήθηκε;
