Η Τουρκία εδώ και δεκαετίες αξιοποιεί συστηματικά τον πολιτισμό ως εργαλείο ήπιας ισχύος (soft power), επιδιώκοντας να διαμορφώσει την εσωτερική της ταυτότητα και να ενισχύσει τη διεθνή επιρροή της. Η πολιτιστική προπαγάνδα, είτε με τη μορφή εθνικιστικών αφηγημάτων είτε μέσω της εξαγωγής ενός δυναμικού, θελκτικού προφίλ στο εξωτερικό, αποτέλεσε βασικό άξονα κρατικής πολιτικής τόσο στην κεμαλική περίοδο όσο και – ακόμη πιο έντονα – στην εποχή Ερντογάν. Η σύγκριση των δύο περιόδων αποκαλύπτει διαφορετικά αφηγήματα αλλά τον ίδιο σταθερό στόχο: την οικοδόμηση ταυτότητας και επιρροής.
Η κεμαλική περίοδος: κοσμικός εθνικισμός και εσωτερική ομοιογένεια
Μετά την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας 29.10.1923, ο Κεμάλ Ατατούρκ και η νέα ελίτ θεώρησαν τον πολιτισμό ως κεντρικό εργαλείο οικοδόμησης έθνους. Στόχος ήταν να κοπεί ο ομφάλιος λώρος με την οθωμανική και ισλαμική κληρονομιά, ώστε να αναδυθεί μια νέα, κοσμική τουρκική ταυτότητα προσανατολισμένη προς τη Δύση.
Τα σχολικά εγχειρίδια, τα μουσεία και οι επίσημες τελετές περιστρέφονταν γύρω από την προσωπικότητα του Ατατούρκ, ο οποίος παρουσιαζόταν ως πατέρας του έθνους και φορέας εκσυγχρονισμού. Παράλληλα:
– Δημιουργήθηκαν ισχυρά εθνικά σύμβολα, όπως το Anıtkabir στην Άγκυρα και το Μνημείο της Δημοκρατίας στην πλατεία Ταξίμ.
– Δόθηκε έμφαση στην αρχαιολογία και στον τουρανισμό, για να ενισχυθεί η ιδέα μιας πανάρχαιας τουρκικής φυλής.
– Ξεκίνησαν εκστρατείες εκτουρκισμού: αλλαγή αλφαβήτου, υποχρεωτική αλλαγή επωνύμων (Νόμος περί επωνύμων, 1934), αλλαγές στην αρχιτεκτονική και τη γλώσσα.
Στο εξωτερικό, το ενδιαφέρον περιοριζόταν κυρίως στην προβολή της Τουρκίας ως κοσμικής, εκσυγχρονισμένης χώρας και στην επιδίωξη της ένταξης σε δυτικούς θεσμούς (Κοινωνία των Εθνών, αργότερα ΝΑΤΟ-1952).
Η εποχή Ερντογάν: νεο-οθωμανικό αφήγημα και διεθνής πολιτιστική επιρροή
Η άνοδος του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν το 2002 σηματοδότησε στροφή προς μια «νεο-οθωμανική» πολιτιστική πολιτική, όπου η ισλαμική ταυτότητα και η οθωμανική κληρονομιά απέκτησαν κεντρικό ρόλο. Το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) επεδίωξε αφενός να ενισχύσει το δικό του αφήγημα στο εσωτερικό, αφετέρου να αναδείξει την Τουρκία ως δύναμη με ιστορικό βάθος στον μουσουλμανικό κόσμο.
Παραδείγματα στο εσωτερικό:
– Μετατροπή εμβληματικών μνημείων, όπως η Αγία Σοφία (2020) και η Μονή της Χώρας σε τζαμιά.
– Παραγωγή τηλεοπτικών σειρών υψηλού κόστους, όπως Diriliş: Ertuğrul, Kuruluş: Osman, Abdülhamid και Uyanış: Büyük Selçuklu, που εξιδανικεύουν σουλτάνους, γαζήδες και ήρωες της ισλαμικής ιστορίας.
– Σχολικά βιβλία που συνδέουν τη σύγχρονη Τουρκία με μια συνεχή πορεία «από τους Σελτζούκους και τους Οθωμανούς έως τον Ερντογάν».
– Δημόσιες εκδηλώσεις και ομιλίες όπου ο Ερντογάν παρουσιάζεται ως συνεχιστής του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή και του Αμπντουλχαμίτ Β’.
Η εξαγωγή ήπιας ισχύος: οργανωμένη, πολυδιάστατη και παγκόσμια
Σε αντίθεση με την κεμαλική περίοδο, επί Ερντογάν η Τουρκία ανέπτυξε συστηματικά πολιτιστική διπλωματία:
– Ίδρυμα Yunus Emre: Διδάσκει τουρκική γλώσσα και πολιτισμό σε περισσότερες από 60 χώρες.
– TİKA (Τουρκική Υπηρεσία Συνεργασίας και Ανάπτυξης): Χρηματοδοτεί την αποκατάσταση οθωμανικών μνημείων στα Βαλκάνια, στην Ασία και στην Αφρική.
– Türkiye Scholarships: Υποτροφίες σε δεκάδες χιλιάδες ξένους φοιτητές, ενισχύοντας φιλοτουρκικά δίκτυα.
– Παραγωγή τηλεοπτικών σειρών: Το Muhteşem Yüzyıl μεταδόθηκε σε πάνω από 70 χώρες, ενώ σειρές όπως το Filinta και το Barbaroslar συνεχίζουν την εξαγωγή του οθωμανικού αφηγήματος.
– Διοργάνωση πολιτιστικών φεστιβάλ με τουρκική κουζίνα, μουσική και παραδοσιακές τέχνες.
Παράλληλα, μέσω της Diyanet (Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων), η Τουρκία στηρίζει χιλιάδες τζαμιά και ισλαμικά κέντρα σε Ευρώπη, Μέση Ανατολή και Αφρική, συνδέοντας τη θρησκεία με την τουρκική εθνική ταυτότητα.
Αποτίμηση: συνέχεια και ρήξη
Η πολιτιστική προπαγάνδα στην Τουρκία εμφανίζει δύο πρόσωπα: Στην κεμαλική εποχή ήταν κοσμική, εκσυγχρονιστική και δυτικότροπη. Στην εποχή Ερντογάν είναι ισλαμική, νεο-οθωμανική και φιλοδοξεί να καταστήσει την Τουρκία ηγέτιδα δύναμη του μουσουλμανικού κόσμου.
Κοινός παρονομαστής παραμένει η εργαλειοποίηση του πολιτισμού για εσωτερική συσπείρωση και εξωτερική επιρροή. Αν και η νέα στρατηγική έχει κατηγορηθεί για αναθεωρητισμό, έχει αποδειχθεί αποτελεσματική, ενισχύοντας τη θέση της Τουρκίας διεθνώς.
Βιβλιογραφία (ενδεικτική):
– Nye, Joseph S. (2004). Soft Power: The Means to Success in World Politics.
– Yeşil, Bilge. (2015). Media in New Turkey: The Origins of an Authoritarian Neoliberal State.
– Öktem, Kerem. (2011). Angry Nation: Turkey since 1989.
– Karaveli, Halil M. (2018). Why Turkey is Authoritarian: From Atatürk to Erdoğan.
– Taş, Hakkı. (2014). Islamism in Turkey: Beyond Instrument and Meaning. Turkish Studies, 15(1).
– S. Cagaptay. (2020). Erdogan’s Empire: Turkey and the Politics of the Middle East.
