Κάθε χρόνο στις 10 Οκτωβρίου γιορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας. Το φετινό μήνυμα, «Πρόσβαση σε υπηρεσίες – Η ψυχική υγεία σε καταστροφές και καταστάσεις έκτακτης ανάγκης», εστιάζει στο τραύμα που προκαλείται από φυσικές καταστροφές (π.χ. πυρκαγιές, πλημμύρες, σεισμοί), ανθρωπογενείς κρίσεις (π.χ. δυστυχήματα, πόλεμοι, τρομοκρατικές επιθέσεις) ή υβριδικές καταστάσεις (π.χ. πανδημίες).
Στις παραπάνω περιπτώσεις, πέρα από το καταπονημένο ή/και λαβωμένο σώμα των θυμάτων, εκδηλώνεται ψυχικό τραύμα που υπερβαίνει την ατομική εμπειρία και βιώνεται συλλογικά. Για πολύ καιρό μετά από τέτοιες καταστάσεις, οι κοινότητες και οι κοινωνίες μένουν βυθισμένες σε οδύνη και σε έντονα αρνητικά συναισθήματα, όπως φόβο, θυμό, ακόμα και ενοχές.
Επομένως, όταν μια καταστροφή ή κρίση χτυπά, η φροντίδα της ψυχικής υγείας των θυμάτων είναι εξίσου επείγουσα με την περίθαλψη των τραυμάτων τους. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) υπενθυμίζει ότι τέτοιες συλλογικά τραυματικές καταστάσεις αυξάνουν τον κίνδυνο προβλημάτων ψυχικής υγείας και απαιτούν παρεμβάσεις που δεν περιορίζονται στον υγειονομικό τομέα.
Η ελληνική πραγματικότητα: από τις πυρκαγιές και τις πλημμύρες έως τα Τέμπη
Τα τελευταία χρόνια η Ελλάδα δοκιμάστηκε σκληρά. Το 2023 υπήρξε μια ιδιαίτερα δύσκολη χρονιά, που άφησε βαριά σκιά στη χώρα. Τον Αύγουστο του 2023 ο Έβρος έζησε τη μεγαλύτερη καταγεγραμμένη δασική πυρκαγιά στην Ευρωπαϊκή Ένωση με εκτεταμένες περιβαλλοντικές και κοινωνικές συνέπειες. Λίγες εβδομάδες αργότερα, στις 4 Σεπτεμβρίου 2023, η κακοκαιρία «Daniel» προκάλεσε εκτεταμένες πλημμύρες στη Θεσσαλία: διέλυσε υποδομές και κατέστρεψε περιουσίες, διέκοψε βασικές υπηρεσίες και άφησε χιλιάδες ανθρώπους χωρίς στέγη.
Σύμφωνα με το Κέντρο Παρακολούθησης Εσωτερικού Εκτοπισμού (IDMC), το ακραίο καιρικό φαινόμενο οδήγησε σε πάνω από 21.000 εσωτερικές μετακινήσεις στην Ελλάδα. Είχε προηγηθεί, στις 28 Φεβρουαρίου 2023, το σιδηροδρομικό δυστύχημα στα Τέμπη, το οποίο στοίχισε τη ζωή σε 57 ανθρώπους και προκάλεσε ένα συλλογικό τραύμα που δεν χωρά σε στατιστικές και παραμένει ανοιχτό.
Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι μετά από τέτοια γεγονότα αυξάνονται άμεσα τα συμπτώματα άγχους, κατάθλιψης και μετατραυματικού στρες, ενώ —όταν λείπει η έγκαιρη παρέμβαση— τα προβλήματα επιδεινώνονται και παγιώνονται.
Πρώτες Βοήθειες Ψυχικής Υγείας: η αλφαβήτα της φροντίδας σε κρίσεις
Οι καταστροφές/κρίσεις οδηγούν σε απότομη αύξηση της ζήτησης υπηρεσιών ψυχολογικής υποστήριξης τόσο από τους επιζώντες όσο και από τους επαγγελματίες της πρώτης γραμμής. Η ζήτηση αυτή ξεπερνά πολύ γρήγορα τις τοπικές δυνατότητες και συχνά υπερβαίνει ακόμη και τους διαθέσιμους πόρους γειτονικών περιοχών.
Η αποτελεσματικότητα της παραδοσιακής συμβουλευτικής πολλαπλών συνεδριών, κατά τη διάρκεια και αμέσως μετά από μια καταστροφή/κρίση, έχει τεθεί υπό αμφισβήτηση. Ως εκ τούτου, τουλάχιστον για την οξεία φάση, προτείνεται η χρήση εναλλακτικών μοντέλων ψυχοκοινωνικής παρέμβασης.
Ένα τέτοιο μοντέλο είναι οι Πρώτες Βοήθειες Ψυχικής Υγείας (Psychological First Aid, PFA), οι οποίες δεν αποτελούν μορφή ψυχοθεραπείας, αλλά πρακτικό πλαίσιο άμεσης συμπαράστασης σε ανθρώπους που βιώνουν ακραία τραυματικά γεγονότα. Ο ΠΟΥ, η Μόνιμη Διυπηρεσιακή Επιτροπή (Inter-Αgency Standing Committee, IASC), διεθνείς οργανώσεις, όπως ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός, αλλά και ακαδημαϊκά ιδρύματα, όπως το Πανεπιστήμιο Johns Hopkins, έχουν αναπτύξει δομημένα πρωτόκολλα Πρώτων Βοηθειών Ψυχικής Υγείας τόσο για επαγγελματίες (υγειονομικούς, διασώστες, εκπαιδευτικούς) όσο και για μη ειδικούς/εθελοντές.
Τα πρωτόκολλα αυτά περιλαμβάνουν ψυχολογικές τεχνικές, όπως η ενεργητική ακρόαση, καθώς και πρακτικές παρεμβάσεις (διασύνδεση με υπηρεσίες, παραπομπές, αξιόπιστη πληροφόρηση). Στόχος είναι να ενισχυθούν το αίσθημα ασφάλειας, η αυτονομία και η ανθεκτικότητα, ενεργοποιώντας τις εκτελεστικές λειτουργίες του προμετωπιαίου φλοιού και περιορίζοντας τις αποδιοργανωτικές αντιδράσεις φόβου τύπου «πάλης–φυγής» που εδράζονται στο μεταιχμιακό σύστημα. Όλα αυτά παρέχονται με τρόπο που σέβεται την αξιοπρέπεια, την κουλτούρα και τις ατομικές διαφορές των πληγέντων.
Οι Πρώτες Βοήθειες Ψυχικής Υγείας λειτουργούν παράλληλα ως πλατφόρμα ψυχολογικής διαλογής (triage), συμπληρώνοντας τις πιο παραδοσιακές ψυχολογικές και ψυχιατρικές παρεμβάσεις. Σύμφωνα με πρόσφατη συστηματική ανασκόπηση, οι μελέτες που αξιολόγησαν την αποτελεσματικότητα των Πρώτων Βοηθειών Ψυχικής Υγείας κατέδειξαν θετικό αποτύπωμα: μείωση συμπτωμάτων άγχους, κατάθλιψης, μετατραυματικού στρες και γενικευμένης δυσφορίας, καθώς και βελτιώσεις στη διάθεση, στο αίσθημα ασφάλειας, στη συναισθηματική σύνδεση με τους άλλους και στην αίσθηση ελέγχου.
Επιπλέον, έρευνα που πραγματοποιήθηκε στην Αργεντινή σε εθελοντές πυροσβέστες, οι οποίοι είχαν εκπαιδευτεί στην παροχή Πρώτων Βοηθειών Ψυχικής Υγείας, κατέδειξε ενίσχυση των αναλυτικών δεξιοτήτων κατά τη λήψη αποφάσεων και, κατ’ επέκταση, βελτίωση της αποτελεσματικότητας της πρώιμης παρέμβασης στα θύματα.
Χρόνος αντίδρασης και προσβασιμότητα: παράγοντες-κλειδιά για την έκβαση
Ο χρόνος αντίδρασης είναι κρίσιμος παράγοντας σε κάθε κρίση. Στις πρώτες 24–72 ώρες παγιώνονται οι αρχικές εκτιμήσεις κινδύνου και οι τρόποι αντιμετώπισης. Η έγκαιρη παρέμβαση στην κρίση μειώνει το άγχος, τον φόβο και την απόγνωση και αποτρέπει την εδραίωση των δυσφορικών συμπτωμάτων.
Επιπλέον, η άμεση πρόσβαση σε υπηρεσίες περιορίζει τη δευτερογενή βλάβη από την αβεβαιότητα, τη γραφειοκρατία, την παραπληροφόρηση και την κοινωνική απομόνωση, παράγοντες που τροφοδοτούν την τραυματοποίηση.
Παράλληλα, η έγκαιρη διαλογή στο πλαίσιο κλιμακωτής φροντίδας επιτρέπει την άμεση παραπομπή όσων χρειάζονται στοχευμένη υποστήριξη (π.χ. παιδιά, ηλικιωμένοι, άτομα με προϋπάρχουσες ψυχικές δυσκολίες), πριν «κλειδώσουν» τα συμπτώματα.
Τέλος, η ορατή παρουσία των υπηρεσιών στον τόπο της καταστροφής/κρίσης ενισχύει την κοινωνική συνοχή, καλλιεργεί εμπιστοσύνη και αλληλεγγύη στην κοινότητα και μειώνει την καχυποψία και τον θυμό απέναντι στο κράτος και στους θεσμούς.
Για τον λόγο αυτό, σε συνθήκες έκτακτης ανάγκης οι υπηρεσίες οφείλουν να προσεγγίζουν τον πολίτη εκεί όπου βρίσκεται και όχι το αντίστροφο. Η άμεση κρατική ανταπόκριση και η καθολική πρόσβαση, ωστόσο, προϋποθέτουν σοβαρό προγραμματισμό και επιχειρησιακή ετοιμότητα σε συνθήκες ομαλότητας.
Και τώρα τι;
Κρίνεται αναγκαία μια εθνική στρατηγική που θα ενσωματώνει τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και ψυχοκοινωνικής υποστήριξης στην Πολιτική Προστασία σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης.
Σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, κάθε Δήμος και κάθε Περιφέρεια οφείλουν να διαθέτουν επικαιροποιημένο επιχειρησιακό σχέδιο με χάρτη πόρων («who/what/where»), σαφείς γραμμές παραπομπής, κινητές ομάδες ταχείας παρέμβασης και σημεία πρώτης επαφής σε ΚΕΠ, Κέντρα Κοινότητας και σχολεία, καθώς και να οργανώνουν, σε ετήσια βάση, ασκήσεις —επιτελικές και πεδίου— με τη συμμετοχή όλων των εμπλεκόμενων φορέων.
Σε εθνικό επίπεδο, απαιτείται η σύσταση Εθνικού Κέντρου Συντονισμού Παρεμβάσεων Ψυχικής Υγείας και Ψυχοκοινωνικής Υποστήριξης σε Κρίσεις, υπό την κοινή εποπτεία των Υπουργείων Κλιματικής Κρίσης και Πολιτικής Προστασίας, Υγείας, και Κοινωνικής Συνοχής και Οικογένειας, με αποστολή την άμεση ενεργοποίηση πρωτοκόλλων (εντός ολίγων ωρών) μετά από καταστροφή/κρίση, τον επιχειρησιακό συγχρονισμό με ΕΟΔΥ και ΕΚΑΒ, τη διασύνδεση υπηρεσιών και την παραπομπή περιστατικών, καθώς και την επίσημη ενημέρωση των πολιτών.
Η Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας, ως φορέας τήρησης του Ενιαίου Μητρώου Εθελοντισμού, οφείλει να ορίσει Συντονιστή Εθελοντών Ψυχικής Υγείας, να καθιερώσει βασική εκπαίδευση στις Πρώτες Βοήθειες Ψυχικής Υγείας για το προσωπικό όλων των οργανώσεων που επιχειρούν σε κρίσεις και να διασφαλίσει συνεχή εποπτεία των εθελοντών πρώτης γραμμής.
Με την υιοθέτηση ενός συνεκτικού, επιχειρησιακού πλαισίου, η Πολιτεία μπορεί να βρίσκεται κοντά στον πολίτη με θεσμική συνέπεια, υπευθυνότητα και επάρκεια, μετατρέποντας τα μαθήματα των τελευταίων ετών σε ικανότητα φροντίδας που προστατεύει όχι μόνο τα σώματα, αλλά και τις ψυχές.
