H ΕΕ είναι το πιο εντυπωσιακό πείραμα συνεργασίας και σύγκλισης κυρίαρχων κρατών στην ιστορία. Φυσικά, η ΕΕ αντιλαμβανόταν εαυτόν για χρόνια ως ένα πρότυπο διεθνούς συνεργασίας και πρωτοπόρο στην διπλωματία και το εμπόριο. Παράλληλα, έριχνε όλο της το βάρος στην οικονομία καθώς η άμυνά της ήταν αμερικανική υπόθεση. Όμως, δεν ζούμε την εποχή του Ψυχρού Πολέμου ούτε της pax americana. Αντίθετα, παρατηρούμε την ορμητική επαναφορά της πολιτικής της ισχύος και του ανταγωνισμού των Μεγάλων Δυνάμεων. Σε αυτόν τον κόσμο ποια είναι η θέση της ΕΕ;
Η εμπορική συμφωνία μεταξύ ΕΕ-ΗΠΑ που ανακοινώθηκε πρόσφατα, παρουσιάστηκε από πολλούς ευρωπαίους αξιωματούχους και ηγέτες ως μια επανεκκίνηση της διατλαντικής συνεργασίας. Στην πραγματικότητα, οι φοβισμένοι ευρωπαίοι, αδυνατώντας να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους και με τον πόλεμο στην Ουκρανία να συνεχίζεται, υπέκυψαν σχεδόν απόλυτα στις διαταγές των ΗΠΑ. Μόνο έτσι μπορεί να γίνει η ανάγνωση αυτής της ετεροβαρούς συμφωνίας εις βάρος των Ευρωπαίων. Νωρίτερα, η ευρωπαϊκή διπλωματία είχε φροντίσει να μην διαθέτει ουσιαστικά καμία εναλλακτική στις πιέσεις του Προέδρου Τραμπ και να υποκύψει τελικά (;) σε αυτές.
Μία Συμφωνία Καθρέπτης της πραγματικότητας
Η συμφωνία δεν προβλέπει ουσιαστικά ανταλλάγματα από αμερικανικής πλευράς καθώς η πρόσβαση στην αγορά των ΗΠΑ παραμένει περιορισμένη. Ταυτόχρονα, παραμένουν ως έχουν οι δασμοί της τάξης του 50% στις εξαγωγές χάλυβα και αλουμινίου της ΕΕ. Η απογοήτευση στις Βρυξέλλες ήταν αξιοσημείωτη καθώς άνοιξε η συζήτηση στο Κοινοβούλιο για την πρακτικά αδυναμία της ΕΕνα υπερασπιστεί τα στρατηγικά της συμφέροντα αποτελεσματικά.
Εντούτοις, αρκετοί αναλυτές εκτιμούν πως η συγκεκριμένη εμπορική συμφωνία ουσιαστικά δείχνει τα θεσμικά όρια της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Να υπενθυμίσουμε πως η ΕΕ δεν είναι ένα ενιαίο κράτος αλλά μια ένωση κυριάρχων κρατών με διαφορετικά συμφέροντα κι επιδιώξεις. Ως εκ τούτου, τα ανταγωνιστικά συμφέροντα των μερών της προκαλούν πολλές φορές έλλειψη κοινής γραμμής για σημαντικά θέματα ακόμα κι εξωτερικής πολιτικής με τις αποφάσεις μοιραία να καθυστερούν ή να μην έχουν την ένταση που χρειάζεται αφού είναι ουσιαστικά ασκήσεις ισορροπίας εντός της Ένωσης.
Ένα Μοντέλο σε Παρακμή;
Είναι συνεπώς η ίδια η δομή της ΕΕ η αχίλλειος πτέρνα της; Από την έξοδο του Ηνωμένου Βασιλείου κι εντεύθεν, παρατηρήθηκε η άνοδος του λαϊκισμού, του εθνικισμού, η ενεργειακή κρίση, η μεταναστευτική κρίση ενώ παράλληλα ο πληθυσμός της ΕΕ σταθερά μειώνεται και γερνά. Με άλλα λόγια, η ΕΕ βρίσκεται συνεχώς υπό πίεση και οι λαοί δυσανασχετούν ολοένα και πιο έντονα με την γραφειοκρατία των Βρυξελλών. Παράλληλα, οι ΗΠΑ υπό τη δεύτερη Προεδρία του Ντ. Τραμπ χρησιμοποιούν όλο και πιο ωμά την ισχύ τους ώστε να συμμορφώσουν ανταγωνιστές και συμμάχους στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους.
Ο λόγος είναι φυσικά ο ανταγωνισμός με την Κίνα ο οποίος έχει εισέλθει σε μια νέα φάση έντασης. Στο διεθνές αυτό περιβάλλον, οι Βρυξέλλες δείχνουν να μην μπορούν να συμβαδίσουν με τις εξελίξεις. Ουάσιγκτον και Πεκίνο χρησιμοποιούν όλο και περισσότερο την οικονομική κι εμπορική τους ισχύ ως εργαλείο εξαναγκασμού, ενώ η ΕΕ δείχνει εγκλωβισμένη σε μια ιδεαλιστή θεώρηση της διεθνούς τάξης χωρίς όμως να διαθέτει τα μέσα εκείνα, σκληρή ισχύ, για να την επιβάλλει.
Η συμφωνία με τις ΗΠΑ δεν πρέπει επουδενί να παρουσιαστεί ως επιτυχία επειδή η ΕΕ γλίτωσε τον εμπορικό πόλεμο με την Ουάσιγκτον. Οι ευρωπαίοι ηγέτες όφειλαν να έχουν προετοιμαστεί καλύτερα για το ενδεχόμενο αυτό. Είναι θεμιτή η αυστηρή ρητορική έναντι των ηγετών της Ρωσίας και της Κίνας όμως ταυτόχρονα πρέπει με την ίδια πυγμή και ξεκάθαρο σχέδιο να προασπίζουν τα συμφέροντα των ευρωπαίων πολιτών.
Η ευρωπαϊκή διπλωματική ήττα είναι ένα καμπανάκι αφύπνισης. Η ΕΕ πρέπει να μεταρρυθμιστεί, για να επιβιώσει στον κόσμο του ανταγωνισμού των Μεγάλων Δυνάμεων. Η ισχύς πλέον είναι το εργαλείο εξωτερικής πολιτικής και οι ευρωπαίου ηγέτες οφείλουν να το κατανοήσουν πριν είναι αργά. Οι προτεραιότητες περιλαμβάνουν την αύξηση της συνεργασίας των κρατών-μελών:
- Κοινή εξωτερική και εμπορική πολιτική, με μία φωνή και ενιαία στρατηγική.
- Αύξηση της ανταγωνιστικότητας και μείωση της εξάρτησης σε τομείς όπως η ενέργεια, η τεχνολογία και η άμυνα. Ενίσχυση της ευρωπαϊκής καινοτομίας κι επιχειρηματικότητας και αποκλεισμός όλων των μη ευρωπαίων από τα κοινά προγράμματα.
- Δημιουργία μηχανισμών για την ταχύτερη κατά το δυνατόν λήψη αποφάσεων ειδικά σε περιόδους κρίσεων. Προφανώς οι μηχανισμοί αυτοί θα συμβαδίζουν με τις αξίες και αρχές της Ένωσης και με γνώμονα την προάσπιση των συμφερόντων των κρατών μελών. Σήμερα, η διγλωσσία της Ένωσης είναι χαρακτηριστική της απαξίωσης που υφίστανται Ευρωπαίοι αξιωματούχοι από αξιωματούχους τρίτων κρατών.
Προφανέστατα, μια τέτοια μεταρρύθμιση είναι εξαιρετικά δύσκολη καθώς θα βρει πολλές αντιστάσεις. Τα κράτη-μέλη φοβούνται την απώλεια κυριαρχίας και οι πολίτες έχουν περιορισμένη εμπιστοσύνη στους ευρωπαϊκούς θεσμούς. Αλλά βρισκόμαστε στο σημείο που η αδράνεια κοστίζει περισσότερο και η ΕΕ κινδυνεύει να καταστεί ένας αδιάφορος παίκτης στη διεθνή σκηνή έρμαιο των ορέξεων των άλλων Μεγάλων Δυνάμεων.
Ευρωπαϊκή Αναγέννηση;
Η ΕΕ για μια ακόμη φορά στην ιστορία της βρίσκεται σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι. Το ευρωπαϊκό μοντέλο και οι πολιτικές δείχνουν να έχουν τελματώσει με κίνδυνο να ξεπεραστεί η ίδια η Ένωση από την πραγματικότητα. Σαφώς επιλογή δεν πρέπει να είναι η διάλυση της ΕΕ καθώς η Ιστορία μας διδάσκει τι ακριβών συνέβαινε σε μια διαιρεμένη Ευρώπη. Ο ανταγωνισμός των μεγάλων Δυνάμεων, ο πόλεμος της Ουκρανίας, η Μέση Ανατολή, η στροφή των ΗΠΑ στον μεγάλο στρατηγικό τους ανταγωνιστή, η άνοδος και η φιλοδοξία της Κίνας, η πληθυσμιακή έκρηξη της Αφρικής, η κάμψη του ευρωπαϊκού πληθυσμού, οι κοινωνικές αναταραχές σε πολλά ευρωπαϊκά κράτη συνιστούν προκλήσεις που δεν μπορούν να διευθετηθούν από αυτήν την ΕΕ.
Η εμπορική συμφωνία με τις ΗΠΑ ίσως αποτελεί το καμπανάκι για την ευρωπαϊκή στροφή όπως δείχνει ο νέος προϋπολογισμός για την περίοδο 2028–2034, ύψους σχεδόν 2 τρισεκατομμυρίων ευρώ. Σύμφωνα με αυτόν, η Ένωση θα επενδύσει σε στρατηγικούς τομείς όπως είναι η Άμυνα, η καινοτομία και η ανταγωνιστικότητα. Μάλιστα, προβλέπεται η δημιουργία ενός ταμείου ανταγωνιστικότητας και ασφάλειας ύψους 600 δις. Ευρώ. Ίσως ήρθε η στιγμή που η αργοκίνητη Ευρωπαϊκή Ένωση έλαβε επιτέλους τα μηνύματα των καιρών κι αποφάσισε να μετατραπεί από οικονομική κοινότητα σε έναν σοβαρό γεωπολιτικό παίκτη. Μένει να δούμε το κόστος αυτής της στροφής για τις μικρότερες δυνάμεις όπως είναι η Ελλάδα, καθώς προβλέπονται σημαντικές περικοπές στην Κοινή Αγροτική Πολιτική και την περιβαλλοντική χρηματοδότηση.
*
Ο Θεμιστοκλής Ζανίδης είναι ιδρυτής του GeoSec Insights με έδρα την Νέα Υόρκη που παρέχει ανεξάρτητες γεωπολιτικές αναλύσεις για την παγκόσμια ασφάλεια, τον στρατηγικό ανταγωνισμό
