Γράφει ο Γιώργο.ς Ατσαλάκης, Οικονομολόγος, Αναπληρωτής Καθηγητής Πολυτεχνείου Κρήτης Εργαστήριο Επιστημονικών Δεδομένων.
*
Στη μετάβαση από έναν μονοπολικό σε έναν πολυπολικό κόσμο, η Μέση Ανατολή επανέρχεται στο κέντρο των παγκόσμιων ισορροπιών όχι πρωτίστως ως πεδίο στρατιωτικής αντιπαράθεσης, αλλά ως κόμβος διασύνδεσης για εμπορεύματα, ενέργεια, δεδομένα και τεχνολογίες. Η γεωπολιτική των «διαδρόμων» – θαλάσσιων και χερσαίων – καθορίζει πλέον εμπορικές ροές, επενδύσεις και συμμαχίες. Δίπλα στην αντιπαλότητα ΗΠΑ–Κίνας, αναδύονται ολοένα πιο διεκδικητικά τα «μεσαία κράτη» (ΗΑΕ, Σαουδική Αραβία, Τουρκία, Ινδία), που δεν στοιχίζονται αυτόματα με κάποιο στρατόπεδο, αλλά αξιοποιούν ανταγωνιστικά έργα υποδομής για να αυξήσουν αυτοτελώς το βάρος τους. Η Μέση Ανατολή λειτουργεί πια ως εργαστήριο πολυπολικότητας, όπου οι κανόνες του νέου διεθνούς συστήματος δοκιμάζονται στην πράξη.
Από τον «Δρόμο του Μεταξιού» στην BRI: Η σύγχρονη κούρσα ξεκινά συμβολικά το 2013 με την εξαγγελία της Πρωτοβουλίας «Ζώνη και Δρόμος» (BRI) του κινέζικου Δρόμου του Μεταξιού. Οι χερσαίοι και θαλάσσιοι κλάδοι της BRI διασταυρώνονται με τη Μέση Ανατολή, όχι μόνο για λόγους διέλευσης, αλλά και –ίσως πρωτίστως– για ασφάλεια ενεργειακού εφοδιασμού της Κίνας, που είναι ο μεγαλύτερος εισαγωγέας αργού και LNG παγκοσμίως. Η περιοχή του Κόλπου έγινε σε δώδεκα χρόνια ο κύριος εμπορικός εταίρος και πεδίο επενδυτικής επέκτασης της Κίνας, διπλασιάζοντας συνολικά τις συναλλαγές και υπερτριπλασιάζοντας το εμπόριο με το Συμβούλιο Συνεργασίας του Κόλπου (GCC). Η Ουάσιγκτον, χωρίς να βλέπει άμεση απειλή στη στρατιωτική αρχιτεκτονική της, παρακολουθεί με αυξανόμενη ανησυχία την εμβάθυνση δεσμών Πεκίνου–μοναρχιών του Κόλπου, που στηρίζουν την αμερικανική προβολή ισχύος στην περιοχή.
IMEC: η αμερικανοευρωπαϊκή «γέφυρα» Ινδίας–Κόλπου–Ευρώπης: Ως απάντηση στη μεσανατολική συνιστώσα της BRI, το 2023 παρουσιάστηκε στο G20 το India–Middle East–Europe Corridor (IMEC), με τη σύμπραξη ΗΠΑ, ΕΕ, Ινδίας, Σαουδικής Αραβίας, ΗΑΕ, Γαλλίας, Γερμανίας και Ιταλίας. Η λογική του IMEC είναι διπλή:
- Δυτικός διάδρομος: θαλάσσια μεταφορά από ινδικά λιμάνια προς λιμένες του Κόλπου και έπειτα σιδηροδρομική διέλευση μέσω Σαουδικής Αραβίας–Ιορδανίας προς Ισραήλ.
- Βόρειος διάδρομος: εκ νέου θαλάσσια μεταφορά από ισραηλινούς λιμένες προς Ελλάδα και Ευρώπη.
Το σχέδιο προέβλεπε συνοδά δίκτυα ηλεκτρισμού και υδρογόνου κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής, με στόχο ως και 40% συντόμευση χρόνου και ~25% μείωση κόστους σε σχέση με τη διέλευση μέσω Σουέζ. Ωστόσο, η 7η Οκτωβρίου και η ευρύτερη κλιμάκωση Ισραήλ–Ιράν πάγωσαν τη θεσμική συνέχεια χωρίς να αναιρούν τη στρατηγική του ελκυστικότητα: για τις ΗΠΑ, αντιστάθμιση της BRI και γεφύρωση Ισραήλ–Σαουδικής Αραβίας, για την Ινδία, σύνδεση με την Δύση και ασφαλέστερη πρόσβαση σε ενέργεια, για την ΕΕ, νέο άνοιγμα στον Παγκόσμιο Νότο.
Το αδύνατο σημείο είναι τα Στενά του Ορμούζ. Το IMEC παρακάμπτει το Σουέζ, αλλά καθίσταται όμηρος του Ορμούζ, όπου κάθε όξυνση, ιδίως με το Ιράν, μπορεί να διακόψει κρίσιμες ροές. Το Ιράν βλέπει το IMEC ως πιθανή ταφόπλακα του Τσαμπαχάρ, του υπό σύμπραξη με την Ινδία λιμένα στον Ινδικό Ωκεανό, που επί δύο δεκαετίες εμποδίστηκε από αμερικανικές κυρώσεις. Η γεωοικονομία των διαδρόμων, συνεπώς, δεν είναι τεχνικό ζήτημα, είναι πρωτίστως πολιτικό.
Ο ρόλος της Τουρκίας: Η Τουρκία, παραδοσιακά προσανατολισμένη στις διασυνδέσεις Ανατολής–Δύσης, αντιμετωπίζει τον IMEC ως ανταγωνιστικό από τους διαδρόμους που περνούν από το έδαφος της:
- Middle Corridor (Διαδρομή Υπερκαυκασίας–Κασπίας): από Κίνα προς Ευρώπη μέσω Καζακστάν–Κασπίας–Αζερμπαϊτζάν–Γεωργίας–Τουρκίας, με κρίσιμη σημασία για ενέργεια και σιδηροδρομικές ροές. Παρά την εγγενή επιβράδυνση (πολλαπλές μεταφορτώσεις, διαφορετικά εύρη τροχιάς, ελλείποντες κρίκοι), ο πόλεμος στην Ουκρανία ανέβασε κατακόρυφα τη γεωπολιτική του αξία, καθώς προσφέρει εναλλακτική του «Βόρειου Διαδρόμου» (μέσω Ρωσίας/Λευκορωσίας) και της θαλάσσιας οδού Σουέζ.
- Development Road (Ιράκ–Τουρκία): ~1.200 χλμ. σιδηρόδρομος και αυτοκινητόδρομος από το Al-Faw (προβλεπόμενος μεγαλύτερος λιμένας του Κόλπου, με δυνατότητα εξυπηρέτησης ~90 πλοίων) ως τα τουρκικά σύνορα. Χρηματοδοτείται σε μεγάλο βαθμό από Κατάρ και ΗΑΕ, με προοπτική διαχείρισης του Al-Faw από την DP World. Ο χρονικός ορίζοντας είναι μακρινός (2050), αλλά ο μετασχηματισμός που υπόσχεται είναι ριζικός: μετατοπίζει βαρύτητα από τον Περσικό Κόλπο προς την Ξηρά Μεσοποταμίαςκαι στη συνέχεια στην Ανατολία.
Η Τουρκία επιδιώκει να κατοχυρώσει δικαίωμα λόγου σε κάθε αρχιτεκτονική συνδεσιμότητας, ισορροπώντας μεταξύ ΗΠΑ, Κίνας και ΕΕ, ενώ παράλληλα προωθεί την ολοκλήρωση του «τουρκικού κόσμου» στην Κεντρική Ασία.
Ρωσία και ο Διάδρομος «Βορράς–Νότος» (INSTC): Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία επανεκκίνησε με ορμή τον International North–South Transport Corridor (INSTC): Μουμπάι → ιρανικά λιμάνια (Περσικός) → βόρεια σιδηροδρομική διασύνδεση μέσω Ιράν–Αζερμπαϊτζάν (ή μέσω Κασπίας) → Ρωσία. Το μοντέλο υπόσχεται ~40% ταχύτερη και ~30% φθηνότερη μεταφορά έναντι Σουέζ. Μετά το 2022, οι ροές αυξάνονται περίπου 20% ετησίως, παρέχοντας στη Μόσχα διέξοδο που παρακάμπτει την Ευρώπη. Ωστόσο, η προοπτική του INSTC σκιάζεται από κυρώσεις (Ρωσία/Ιράν) και από τις παράλληλες δεσμεύσεις της Ινδίας στον IMEC, καθώς και από το τουρκοϊρακινό Development Road, που αναδιανέμουν τη ζήτηση και το ενδιαφέρον επενδυτών.
Η στρατηγική των «μεσαίων δυνάμεων» ΗΑΕ, Σαουδική Αραβία, Ινδία: Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο της εποχής είναι πως ηγεμονικές αφηγήσεις (ΗΠΑ vs Κίνα) δεν επαρκούν για να εξηγήσουν την πράξη. Τα ΗΑΕ, για παράδειγμα, είναι ταυτόχρονα υποστηρικτές του IMEC (συμμαχία με ΗΠΑ/ΕΕ/Ινδία), μέλη των BRICS (ατζέντα με Κίνα), και χρηματοδότες του Development Road (τουρκοϊρακινή πρωτοβουλία) – επιλογές που θα έμοιαζαν αντιφατικές σε μονοπολικό πλαίσιο, αλλά συνιστούν ορθολογική διαφοροποίηση κινδύνου σε πολυπολικό περιβάλλον. Η Σαουδική Αραβία βλέπει στον IMEC εργαλείο οικονομικής διαφοροποίησης και γεφυροποίησης με την Ευρώπη, χωρίς να ακυρώνει ανοίγματα προς την Κίνα. Η Ινδία, τέλος, αξιοποιεί τόσο τον INSTC όσο και τον IMEC, επιδιώκοντας έναν ρόλο δικτύου που συνδέει Ινδικό Ωκεανό–Κόλπο–Μεσόγειο–Ευρώπη, ενισχύοντας την στρατηγική αυτονομία της.
Στενά, «σημεία πνιγμού» και ασφάλεια ροών: Η οικονομία των διαδρόμων εξαρτάται από ευπάθειες: Σουέζ, Ορμούζ, στενά της Κασπίας, διακρατικές σιδηροδρομικές συνδέσεις με ελλείποντες κρίκους, εναλλαγή τροχιοδιατομών, πολλαπλές μεταφορτώσεις (ιδίως στον Middle Corridor). Παρότι θεωρητικά ο διάδρομος υπερκαυκασιανής/κασπιακής διέλευσης είναι ο συντομότερος από Κίνα προς Ευρώπη, πρακτικά εμφανίζεται σήμερα τετραπλάσιας διάρκειας και διπλάσιου κόστους έναντι της βόρειας διαδρομής, μέχρι να ολοκληρωθούν κρίσιμες σιδηροδρομικές γέφυρες (π.χ. Κίνα–Κιργιστάν–Ουζμπεκιστάν). Το ίδιο ισχύει για θαλάσσιες διόδους: κάθε γεωπολιτικό σοκ μπορεί να μεταβάλει ασφάλιστρα/ναύλα και να αναδιανείμει τα δίκτυα τροφοδοσίας με ταχύτητα.
Η ευρωπαϊκή οπτική και ο ρόλος της Ανατολικής Μεσογείου: Για την Ευρώπη, οι διάδρομοι διασύνδεσης με την Ασία είναι ζήτημα στρατηγικής ανθεκτικότητας: διαφοροποίηση εξάρτησης (ενεργειακής και εφοδιαστικής) από τη Ρωσία, συντομευμένοι χρόνοι προς μεγάλες αγορές, και πολιτικές γεφύρωσης με τον Παγκόσμιο Νότο. Η στρατηγική Global Gateway αναγνωρίζει τη σημασία της Κεντρικής Ασίας και της υπερκαυκασιανής διαδρομής, ενώ η Ανατολική Μεσόγειος –με λιμένες που συνδέουν τη Μέση Ανατολή με την ευρωπαϊκή ενδοχώρα (λιμάνια Κύπρου και Ελλάδος)– αναδεικνύεται σε φυσικό τελικό σταθμό πολλών από αυτά τα σχέδια. Η πρόκληση για την ΕΕ είναι διπλή: χρηματοδότηση έργων με σταθερή διακυβέρνηση και κανόνες, και διαχείριση των πολιτικών ρίσκων που ενσωματώνονται στους διαδρόμους (ασφάλεια, κυρώσεις, τελωνειακά καθεστώτα).
Ο κανόνας του παιχνιδιού: συνεργασία όπου γίνεται, εξισορρόπηση όπου χρειάζεται: Το μοτίβο που διαπερνά τη Νέα Μέση Ανατολή είναι η πρακτική σύζευξη ανταγωνιστικών σχεδίων. Το ίδιο κράτος μπορεί να συμμετέχει σε περισσότερα του ενός έργα, ακόμη κι αν εκείνα ανταγωνίζονται (π.χ. ΗΑΕ στο IMEC και στο Development Road). Αυτό δεν είναι αντίφαση· είναι στρατηγική πραγματισμού: τα κράτη επιδιώκουν εναλλαξιμότητα δρομολογίων, μοχλεύουν τη θέση τους ως κόμβοι, και αποφεύγουν το «one way bet». Για τους επενδυτές και τους μεταφορείς, το ζητούμενο είναι διαφοροποίηση διαύλων και ανθεκτικότητα απέναντι σε σοκ – από γεωπολιτικά επεισόδια μέχρι φυσικές καταστροφές. Τα κριτήρια με τα οποία θα αναπτυχθούν τα έργα θα είναι:
- Ασφάλεια και διακυβέρνηση: Έργα που προσφέρουν σαφές πλαίσιο κανονιστικής συμμόρφωσης, αξιόπιστες διαδικασίες τελωνειακού ελέγχου και μηχανισμούς επίλυσης διαφορών θα προσελκύσουν τα κατάλληλα κεφάλαια (ασφαλιστικές εταιρίες, συνταξιοδοτικά ταμεία κλπ.).
- Τεχνική ωριμότητα: Σιδηροδρομικές γέφυρες, ενιαίες προδιαγραφές, ψηφιακά συστήματα εντοπισμού φορτίων και «πράσινες» υποδομές (ηλεκτρισμός, υδρογόνο) θα καθορίσουν την πραγματική μείωση χρόνου/κόστους έναντι θεωρητικών πλεονεκτημάτων.
- Πολιτική σταθερότητα: Κάθε παύση πυρός, αποκλιμάκωση ή νέα ένταση (Ιράν–Ισραήλ, Ερυθρά Θάλασσα, Καύκασος) μεταβάλλει ακαριαία την ελκυστικότητα συγκεκριμένων κλάδων.
- Συμμαχίες με «μεσαίους»: Όσο οι ΗΠΑ και η Κίνα ανταγωνίζονται, οι μεσαίες δυνάμεις θα αποκομίζουν την υπεραξία από τη θέση τους ως αναντικατάστατων ενδιάμεσων. Η δυνατότητα να κρατούν ανοιχτές επιλογές είναι το νέο κλειδί ισχύος στη Μέση Ανατολή.
Οι «πόλεμοι διαδρόμων» στην ευρύτερη Μέση Ανατολή δεν είναι μηδενικού αθροίσματος. Αντιθέτως, η μερική αλληλοεπικάλυψη δικτύων δημιουργεί πλεοναστικότητα και, άρα, ανθεκτικότητα για το παγκόσμιο εμπόριο – εφόσον συνοδεύεται από βασικό επίπεδο ασφάλειας και προβλεψιμότητας. Για την Κίνα, η περιοχή παραμένει καίρια δεξαμενή ενέργειας και πεδίο εμπορικής/επενδυτικής εδραίωσης, για τις ΗΠΑ–ΕΕ, η απάντηση είναι δίκτυα που δεν εξαρτώνται από έναν μόνο διάδρομο ή εταίρο, για την Ινδία, οι μεσογειακές διεξόδοι αποτελούν τον φυσικό της «ορίζοντα» προς την Ευρώπη, για την Τουρκία, κάθε σενάριο μη διέλευσης μειώνει την επιρροή της, και για τις μοναρχίες του Κόλπου, η μετατροπή τους σε πολυλειτουργικούς κόμβους είναι το εισιτήριο για μετάβαση σε οικονομίες μετά το πετρέλαιο.
Ίσως, λοιπόν, το πιο σημαντικό δίδαγμα είναι ότι η νέα αρχιτεκτονική συνδεσιμότητας δεν θα κριθεί από έναν μεγάλοδιάδρομο που θα νικήσει όλους τους άλλους, αλλά από ένα πλέγμα διαδρομών που θα ανταγωνίζονται, θα συνεργάζονται και θα προσαρμόζονται. Σε αυτό το πλέγμα, η Μέση Ανατολή –παραδοσιακή γέφυρα Ανατολής–Δύσης– επιστρέφει στον ιστορικό της ρόλο, αυτή τη φορά όχι ως σκηνικό αυτοκρατοριών, αλλά ως συνέργεια πολλών «μεσαίων» παικτών που διαμορφώνουν τους κανόνες του αυριανού κόσμου. Η χώρα μας πρέπει να διαγνώσει τι συμβαίνει και να λάβει ενεργά μέρος στις κυρίως στις αποφάσεις για τον IMEC.
