Ποια είναι η τρέχουσα παγκόσμια κατάσταση από γεωπολιτικής και οικονομικής απόψεως; Τι μέλλει γενέσθαι; Σημειωτέων ότι προφανώς δεν κρατάω καμία κρυστάλλινη σφαίρα, αλλά αναλύω γεγονότα και καταστάσεις βασιζόμενος σε παρατηρήσεις, στοιχεία, μελέτη και πιθανότητες.
Παγκόσμια τάξη
Η παγκόσμια τάξη είναι εύθραυστη. Ο πρώτος Ψυχρός Πόλεμος τελείωσε το 1991 με τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου το διπολικό σύστημα έγινε ουσιαστικά μονοπολικό για μεγάλο διάστημα, με κέντρο την Αμερική.
Με τα χρόνια, άλλες χώρες, περιοχές και συνασπισμοί αναδύθηκαν, ώστε το παγκόσμιο σύστημα σταμάτησε να είναι μονοπολικό. Παγκόσμιες και περιφερειακές δυνάμεις περιλαμβάνουν τις ΗΠΑ, την Κίνα, την ΕΕ, την Ινδία, τη Βραζιλία, Χώρες της Αραβικής Χερσονήσου, τη Ρωσία κ.λ.π. Οι BRICS (που περιλαμβάνουν Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Νότια Αφρική, Αίγυπτο, Αιθιοπία, Ινδονησία, Ιράν και ΗΑΕ) ανταγωνίζονται την παγκόσμια τάξη. Το σύστημα γίνεται όλο και πιο πολυπολικό και πολύπλοκο. Για παράδειγμα, οι ΗΠΑ είναι πιο φιλικές στην αγορά, ενώ τo Ευρωπαϊκό πλαίσιο είναι πιο ρυθμιστικό. Ο διαχειριζόμενος ανταγωνισμός τείνει να αντικαταστήσει την παγκοσμιοποίηση.
Ένας καινούργιος Ψυχρός Πόλεμος έχει ξαναεμφανιστεί στον ορίζοντα με την επέμβαση της Ρωσίας στην Ουκρανία, και τις πάμπολλες εστίες σύρραξης ανά τον κόσμο. Δεν είναι καθόλου δύσκολο να εξελιχθεί σε Θερμό Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά η υπάρχουσα δύναμη πυρός κάνει όλα τα κράτη πιο προσεκτικά. Δηλαδή δεν ξέρουμε αν διάγουμε «προσεισμικές» ή «μετασεισμικές» πολεμικές δονήσεις.
Παγκόσμια προβλήματα
Τα παγκόσμια αλληλένδετα προβλήματα μπορούν να καταταχθούν σε δέκα κατηγορίες ως εξής:
Γεω-πολιτικο-στρατιωτικές εντάσεις με πολλές εστίες παρούσας ή μελλοντικής σύρραξης.
Ανισοδιανομή του εισοδήματος, υπερπληθυσμός, μετανάστευση και θρησκευτικός φανατισμός. Γήρανση πληθυσμών σε Ευρώπη, Ιαπωνία και Κίνα με πίεση στα ασφαλιστικά συστήματα. Οι μικρότερες οικονομίες ενδέχεται να αποκλειστούν από προηγμένες τεχνολογίες, διευρύνοντας τις ανισότητες.
Έλλειψη ενέργειας και φυσικών πόρων.
Kλιματική αλλαγή και ακραία καιρικά φαινόμενα.
Εκρηκτικά δημόσια χρέη σε μεγάλες οικονομίες όπως ΗΠΑ (38 τρισεκατομμύρια δολάρια), Κίνα (19 τρισεκατομμύρια δολάρια), Ιαπωνία (11 τρισεκατομμύρια δολάρια), και Ηνωμένο Βασίλειο, Γαλλία, Ιταλία, Ινδία και Γερμανία (περίπου 3 τρισεκατομμύρια δολάρια η καθεμία).
Δομικός πληθωρισμός σε ενέργεια, άμυνα και τρόφιμα, προερχόμενος από γεωπολιτικά προβλήματα, αλλαγές στην εφοδιαστική αλυσίδα και μετάβαση στην πράσινη οικονομία. Πιθανός στασιμοπληθωρισμός στην Ευρώπη.
Κίνδυνος «φούσκας» σε χρηματιστήρια και ακίνητα.-
Μερκαντιλισμός (ή εμποροκρατία) και οικονομικός ανταγωνισμός μεταξύ Δυτικού και Ανατολικού κόσμου.
Ραγδαία εξάπλωση της Τεχνητής Νοημοσύνης (Artificial Intelligence – AI) με αναμενόμενη αύξηση της παραγωγικότητας μεν αλλά χωρίς κατάλληλα θεσμικά πλαίσια, με ανισότητα στην πρόσβαση, με επακόλουθη ανεργία, παραπληροφόρηση, προβλήματα κυβερνοασφάλειας και προσωπικών δεδομένων.
Πολιτική πόλωση και λαϊκισμός.
Γεωπολιτικοί και οικονομικοί κίνδυνοι
Μας προβληματίζει ο ανταγωνισμός ΗΠΑ-Κίνας στο εμπόριο, την τεχνολογία και στους φυσικούς πόρους, όπως στις σπάνιες γαίες, ο πόλεμος Ρωσίας-Ουκρανίας και η Ευρωπαϊκή ασφάλεια, και η αστάθεια στη Μέση Ανατολή. Ήταν όμως θετική η πρόσφατη συμφωνία ΗΠΑ-Κίνας για μερική μείωση των δασμών με αντάλλαγμα το εμπόριο σπάνιων γαιών και μαγνητών από την Κίνα. Ο Διευθύνων Σύμβουλος της πιο πολύτιμης εταιρείας στον κόσμο, της Nvidia, προειδοποίησε πρόσφατα ότι η Κίνα θα κερδίσει τον ανταγωνισμό με τις ΗΠΑ στο ΑΙ, λόγω του χαμηλότερου κόστους ενέργειας και πιο χαλαρών περιορισμών.
Η παγκόσμια ανάπτυξη για το 2025 σύμφωνα με το ΔΝΤ προβλέπεται να μειωθεί στο 3.2%, σε σχέση με το 3.3% του 2024, ενώ το 2026 αναμένεται να μειωθεί περαιτέρω στο 3.1%, με αναπτυγμένες οικονομίες να μεγεθύνονται κατά 1.5% και αναπτυσσόμενες οικονομίες μόλις πάνω από 4%.
Οι μερκαντιλιστικές πολιτικές (δασμοί, περιορισμοί εξαγωγών και τεχνολογιών) αυξάνουν την πιθανότητα επιβράδυνσης της ανάπτυξης και μπορεί να επηρεάσουν τις εφοδιαστικές αλυσίδες. Το δημόσιο χρέος αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων οικονομιών μπορεί να δημιουργήσει οικονομική αστάθεια.
Εστιάζοντας στην Αμερική, η Καμπύλη Αποδόσεων (Yield Curve) δεν έχει ομαλοποιηθεί. Η καμπύλη κάνει κοιλιά μεσοπρόθεσμα, που προϊδεάζει για επιβράδυνση της οικονομίας. Αλλά περαιτέρω μειώσεις των επιτοκίων είναι δύσκολες όταν ο πληθωρισμός εξακολουθεί να υπερτερεί του μακροχρόνιου στόχου (2%). Η ανεξαρτησία της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ είναι πλέον ένα μικρό ερώτημα. Έπρεπε τα επιτόκια να μειωθούν δύο φορές, ή η Κεντρική Τράπεζα ενέδωσε στις πιέσεις του Προέδρου Τραμπ;
Πως πρέπει ο κόσμος να προσαρμοστεί
Τα κράτη πρέπει να δείξουν ευλυγισία στις συμμαχίες με βάση τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν, και αυτό ισχύει και για την Ελλάδα που το κάνει ήδη, να εμβαθύνουν την πρόσβαση σε κρίσιμες προμήθειες όπως ενέργεια, ημιαγωγοί και σπάνιες γαίες, και να επενδύσουν στη διπλωματία. Οι εταιρίες πρέπει να διασφαλίσουν την ανθεκτικότητα των εφοδιαστικών τους αλυσίδων, να προετοιμαστούν για περιορισμούς εξαγωγών ή εισαγωγών, και να επενδύσουν σε νέες τεχνολογίες όπως ΑΙ. Oι επενδυτές πρέπει να ευνοούν εταιρείες με ποιοτικούς ισολογισμούς, και να έχουν διαθέσιμη ρευστότητα.
Τεχνολογική επανάσταση
Από την Αμερική, και πριν το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ξεκίνησε μία τεχνολογική επανάσταση, των υπολογιστών και του Ίντερνετ, που άλλαξε άρδην τον κόσμο μας. Τελευταία, πάλι από την Αμερική κυρίως, ξεκίνησε μία νέα τεχνολογική επανάσταση, αυτή της Τεχνητής Νοημοσύνης (ΑΙ), ως συμπληρωματική συνέχεια της προηγούμενης. Προσωπικά, πολύ πριν ο κόσμος μάθει για το ChatGPT, και αρκετά χρόνια τώρα, όποτε πήγαινα στη Silicon Valley όπου αναπτύσσονται πολλές νέες τεχνολογίες, όλοι μιλούσαν για Τεχνητή Νοημοσύνη. Αυτή τη στιγμή είναι σχεδόν αδύνατο να λάβεις χρηματοδότηση στη Silicon Valley ως νεοφυής εταιρία εκτός και αν αναπτύσσεις κάποιο προϊόν που σχετίζεται με ΑΙ. Και η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι που μειώνει δραστικά τα κόστη μιάς νεοφυούς εταιρίας.
Άλλα, η Τεχνητή Νοημοσύνη χρειάζεται ενέργεια. Έτσι, ακόμα και εταιρίες που ευκαιριακά ασχολούνταν με εξόρυξη κρυπτονομισμάτων το γύρισαν σε παραγωγή ενέργειας για ΑΙ και κατασκευή Data Centers, από τα οποία γέμισε ο κόσμος. Ενώ στην αρχή, στην πράξη, η έκθεση των καταναλωτών σε ΑΙ επικεντρωνόταν στην εξυπηρέτηση πελατών, τώρα το ΑΙ είναι παντού, συμπεριλαμβανομένης της αυτόνομης οδήγησης και των ανθρωποειδών ρομπότ. Η τεχνολογία έχει τόσο εξελιχθεί ώστε το χέρι ενός ρομπότ να πλησιάζει σε λειτουργικότητα το ανθρώπινο χέρι, με ικανότητα αφής και διάφορους αισθητήρες.
Πολλά χρόνια πριν είχα την τιμή να λάβω πρόσκληση από τον Νομπελίστα James M. Buchanan για να παρακολουθήσω ένα εβδομαδιαίο σεμινάριο στο Virginia Tech για Αυξημένες Αποδόσεις (Increasing Returns). Ένα γκρουπ Κινέζων οικονομολόγων από το Monash University της Αυστραλίας παρουσίασε την ιδέα. Εμείς, ως κλασσικοί (ή καλύτερα Νέο-Κλασσικοί) θεωρητικοί οικονομολόγοι, είχαμε επικεντρωθεί στα Μαθηματικά, που ειλικρινά, δεν μας άρεσαν. Το αισθητήριο του Buchanan όμως ήταν αλάνθαστο. Πήρε πολλά χρόνια για να μιλάμε πλέον για την Εκθετική Οικονομία (Exponential Economy). Πήρε χρόνια να καταλάβουμε την εκτεταμένη σπουδαιότητα των Αποτελεσμάτων Δικτύου (Network Effects) για την Εκθετική Οικονομία. Τα Αποτελέσματα Δικτύου συμβαίνουν όταν ένα προϊόν ή μια υπηρεσία αποκτά μεγαλύτερη αξία για τους χρήστες καθώς περισσότεροι άνθρωποι το χρησιμοποιούν.
Τα παραδείγματα των εκθετικών αποδόσεων είναι παντού και ολόγυρά μας. Θέλετε AI και Αυτοματοποίηση, σκεφτείτε την OpenAI, που μας έδωσε το ChatGPT, ή σκεφτείτε την Nvidia. Θέλετε Cloud και Πλατφόρμες, σκεφτείτε το Amazon Web Services ή το Google Cloud. Το κόστος των υπολογισμών και της αποθήκευσης μειώνεται εκθετικά, ενώ η χωρητικότητα και η επεκτασιμότητα αυξάνονται. Θέλετε Βιοτεχνολογία, σκεφτείτε τη Moderna. Θέλετε Ψηφιακές Πλατφόρμες και Αποτελέσματα Δικτύου, σκεφτείτε το Facebook, το ΤικΤοκ, to YouTube, το Uber και το AirBNB.
Θέλετε Αποκεντρωμένη Χρηματοδότηση (Decentralized Finance), σκεφτείτε τη σημασία της τεχνολογίας Βlockchain. (Υπενθυμίζω ότι το Blockchain είναι ένα κατανεμημένο ψηφιακό βιβλίο συναλλαγών που καταγράφει συναλλαγές σε ένα δίκτυο υπολογιστών, καθιστώντας σχεδόν αδύνατη την τροποποίηση προηγούμενων δεδομένων.) Θέλετε συνεργασία ανθρώπων με μηχανές, σκεφτείτε το ChatGPT και το Microsoft Copilot. Θέλετε Προγνωστική Ανάλυση και Αυτοματοποιημένη Λήψη Αποφάσεων (Predictive Analytics and Automated Decision-making), σκεφτείτε το Palantir και το Snowflake AI Data Cloud.
Η παγκόσμια οικονομία διψάει για ενέργεια και φυσικούς πόρους, που είναι αναγκαία για την βιωσιμότητα της Εκθετικής Οικονομίας. Και όσο ο πληθυσμός αυξάνει επίσης εκθετικά, αν δεν βρεθούν νέες πηγές ενέργειας και πόρων, και νέες τεχνολογίες, οι αψιμαχίες θα επαυξάνονται. Βλέπετε τι γίνετε με το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο, τις σπάνιες γαίες και το λίθιο.
Το επόμενο πεδίο είναι η Οικονομία του Διαστήματος (Space Economy) με παραδείγματα όπως υπηρεσίες δορυφόρων, παγκόσμια ψηφιακή συνδεσιμότητα, υπηρεσίες εκτόξευσης, διαστημικός τουρισμός, διαχείριση διαστημικών απορριμμάτων, ακόμα και εξόρυξη αστεροειδών στο απώτερο μέλλον.
* Ο Φάνης Τσουλουχάς, tsoulouhas.eu, είναι Καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, Μερσέντ. Αυτό το άρθρο περιέχει αυστηρά προσωπικές απόψεις που δεν αντιπροσωπεύουν το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας.
