«Χωρίς περίσκεψιν, χωρίς λύπην, χωρίς αιδώ
μεγάλα κι υψηλά τριγύρω μου έκτισαν τείχη…»
«Τείχη» Κ. Π. Καβάφης
Έχουν γραφτεί αμέτρητοι στίχοι, χιλιάδες δοκίμια και έπη ακόμα, για την ελευθερία. Η νοηματοδότηση, η ανάλυση, το αίσθημα, η εφαρμογή αυτής της λέξης δεν είναι κάτι που με ευκολία μπορεί κανείς να αποτυπώσει σε χαρτί, πόσο μάλλον να τη νιώσει, να τη γευτεί, να τη ζήσει.
Διαχρονικά μπορεί να χρησιμοποιείται με διάφορους τρόπους και να σημαίνει διαφορετικά πράγματα, από εποχή σε εποχή. Για παράδειγμα άλλη έννοια δίνει ο εθνικός μας ποιητής Διονύσιος Σολωμός στην ελευθερία, εν μέσω της προσπάθειας απελευθέρωσης και παλιγγενεσίας της Ελλάδας και άλλο νόημα ο Καβάφης που εστιάζει στην εσωτερική απελευθέρωση, στην προσωπική ελευθερία του κάθε ανθρώπου.
Οι στωικοί προφανώς ζώντας σε μία μεταβατική πολιτικά περίοδο, κατά βάση αναζήτησαν και εστίασαν στην προσωπική ελευθερία, στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου. Απορρίπτοντας την προσωπική αθανασία, θεώρησαν ότι ο άνθρωπος είναι μέρος της παγκόσμιας φύσης και κινείται στο πλαίσιο του συμπαντικού νόμου, που είναι η λογική.
Ποιος είναι ο δρόμος όμως που μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην ελευθερία και τι νόημα δίνουμε σε αυτή τη λέξη τη σημερινή εποχή;
Πριν προσπαθήσει κάποιος να αποτυπώσει μία ερμηνεία για του τί σημαίνει ελευθερία σήμερα, θα πρέπει πρωτίστως να προσδιορίσει τους όρους και το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα τοποθετήσει αυτή τη λέξη και μάλιστα σε σχέση με τον σύγχρονο άνθρωπο που είναι το υποκείμενο.
Από την άλλη αν υποθέσουμε ότι μπορούμε να περιχαρακώσουμε τον χώρο μέσα στον οποίο θα εντάξουμε την «ελευθερία μας», τότε τι είδους ελευθερία είναι αυτή που δεν θα μπορεί να κινηθεί και να δράσει εκτός των ορίων που έχουν εκ των προτέρων προσδιοριστεί;
Και ποια ελευθερία είναι αυτή που θα θέλαμε να νοηματοδοτήσουμε; Η κοινωνική ελευθερία (ως δρώντες σε ένα κοινωνικό σύνολο και σύστημα) ή η προσωπική ελευθερία την οποία μπορεί ο καθένας να την εφαρμόσει για τον εαυτό του, ανεξαρτήτως του χώρου και του χρόνου;
Ο Διογένης πάνω στο ζήτημα αυτό, παρά τα λογοπαίγνια και τα δυσνόητα ρητά του, είναι ξεκάθαρος. Ελεύθερος είναι ο άνθρωπος ο οποίος ανά πάσα στιγμή μπορεί να υποδεχθεί τον θάνατο, κι αν προσπαθήσει κάποιος να αιχμαλωτίσει το σώμα του, θα αιχμαλωτίσει απλά έναν νεκρό, αφού αυτό το σώμα δεν θα συνοδεύεται απ την ψυχή του.
Ο άνθρωπος γεννιέται με έμφυτα χαρακτηριστικά ( dna το λέμε σήμερα) που μπορεί να αναγνωρίσει το καλό και το κακό από την πρώτη του ανάσα. Αυτή η προδιάθεση και γνώση εμπλουτίζεται στην πορεία από τις επιδράσεις και επιρροές του περιβάλλοντος ( οικογενειακού- κοινωνικού). Οι επιλογές και οι αντιδράσεις του όμως είναι καθαρά ατομικές και εξαρτώνται από την προσωπικότητά του, τη στιγμή, τη συγκυρία και τις περιστάσεις. Σε καμία περίπτωση δύο άνθρωποι όσο και να είναι ίδιοι, να έχουν μεγαλώσει στο ίδιο περιβάλλον και ωσαύτως να τους τυχαίνουν τα ίδια γεγονότα, δεν θα ενεργήσουν με ταυτόσημο τρόπο.
Κατά όμοια συλλογιστική και το αίσθημα της ελευθερίας είναι καθαρά προσωπική υπόθεση και κατά συνέπεια μπορεί κάποιος να είναι σε περιορισμό ( φυλακή κ.α) και να νιώθει ελεύθερος και αντίστοιχα ένας άλλος να έχει ελευθερία κίνησης, δράσης, εργασίας, έκφρασης και να αισθάνεται ανελεύθερος, δεσμευμένος.
Η ελευθερία συμπερασματικά είναι μία καθαρά προσωπική υπόθεση και έχει να κάνει με τον εσωτερικό μας κόσμο.
Παρόλο που η εμφανής υποδούλωση είναι αυτή που βιώνουμε στην καθημερινότητά μας με το ολοένα και πιο ασφυκτικό πλαίσιο που καθορίζεται από τις δυναμικές μειοψηφίες, που ενδύονται νομιμοφανείς και δημοκρατικοφανείς Νέμες και σκήπτρα εξουσίας, η πραγματική δουλικότητα στα εξωτερικά ερεθίσματα, ξεκινά ακριβώς από τον εαυτό μας και τα περιθώρια που αφήνουμε να εισχωρήσουν και να μας κυριεύσουν, ουσιαστικά οι αυτοδεσμεύσεις μας.
Ο Θρασωνίδης, πολέμαρχος και ατρόμητος, έγινε αιχμάλωτος μιας «ασήμαντης κοπελίτσας» που ερωτεύτηκε. Τι είναι λοιπόν τα πάθη; ελέγχονται, περιορίζονται, καταπολεμούνται; Μπορεί να είναι ελεύθερος κανείς όταν έχει κυριευτεί από ανεξέλεγκτο πάθος (ερωτικό, εξουσίας, πλούτου κλπ);
Το σίγουρο είναι ότι όποιος έχει ανεκπλήρωτες επιθυμίες ή φόβους δεν μπορεί να είναι ελεύθερος.
Τα χρήματα, τα αξιώματα, η εξουσία οδηγούν σε μεγαλύτερη απελευθέρωση ή μεγαλύτερη υποδούλωση; Όποιος κατέκτησε την υψηλότερη θέση εξουσίας ή τα περισσότερα περιουσιακά στοιχεία είναι περισσότερο ή λιγότερο ελεύθερος από αυτόν που δεν έχει καμία εξουσία και κανένα περιουσιακό στοιχείο;
Υπάρχει κάτι σε αυτή τη ζωή που να ελέγχει απόλυτα ο άνθρωπος; Μπορεί να ελέγξει πως, που και πότε θα γεννηθεί, μπορεί να ελέγξει πότε θα πεθάνει ( φυσιολογικά); Μπορεί να ελέγξει τους όρους της διαβίωσή του, των συντρόφων του, της μορφής του;
Όλα τα παραπάνω και πολύ περισσότερα αυτά που αφορούν την ύπαρξή του δεν μπορεί να τα ελέγξει, αλλά μπορεί να τοποθετήσει τον εαυτό του στη θέση που επιθυμεί, αν απαλλαγεί από τις εξαρτήσεις και τα πάθη του.
Ο καθένας είναι χρήσιμο να σκεφτεί ότι σε τρείς γενιές το αργότερο, από τη δική του πεπερασμένη παρουσία στον συμβατό κόσμο μας, κανείς δεν θα τον θυμάται, κανείς δεν θα τον επικαλείται ή δεν θα τον μακαρίζει. Φυσικά τίποτα από όλα τα υλικά αγαθά που με τόσο κόπο απέκτησε δεν θα είναι δικό του, ίσως ούτε αυτών που ο ίδιος είχε επιλέξει να τα κληρονομήσουν.
Δεδομένων αυτών, θεωρεί κάποιος ότι αξίζει να ζει μια ζωή, μερικών συμβατών δεκαετιών στην απεραντοσύνη του χρόνου, ανελεύθερα, υποκριτικά, δουλικά, συμβιβαστικά και ψεύτικα;
Αν για μια στιγμή έστω μπορέσει κανείς να βιώσει την πραγματική ελευθερία απαλλαγμένος από τα δεσμά, δεν θα ένιωθε πραγματικά ευδαίμων;
Η ζωή είναι ένα αγαθό που μας δόθηκε, ίσως μοιραία ή τυχαία, διαμέσου των δυνάμεων που δεν είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε. Αυτό το αγαθό μας δωρίστηκε για να το εξυψώσουμε, να το αποθεώσουμε να φέρουμε σε πέρας την αποστολή του κι όχι να το συναλλάσουμε με μικρές καθημερινές εύνοιες, συμβιβασμούς και ανούσιες πρόσκαιρες ωφέλειες.
Το αγαθό αυτό, η ίδια η ζωή, βρίσκει το πραγματικό της νόημα και σκοπό μόνο δια της ελευθερίας.
Θέλουν πολλοί, ίσως όλοι (ίσως όλοι μας) να παρατείνουμε με κάθε τρόπο τη ζωή κι έχουμε μια καθημερινή αγωνία να τη διαφυλάξουμε και να την επιμηκύνουμε. Αυτό που μπορεί να απελευθερώσει όμως τον άνθρωπο, είναι να αποβάλει αυτή την αγωνία και να είναι έτοιμος να παραδώσει το σώμα του, όταν έρθει με κάποιο τρόπο η ώρα να το κάνει.
Η επίτευξη των στόχων, το κυνήγι της επιτυχίας είναι τα δεσμά που κρατούν το πνεύμα μας αιχμάλωτο. Πόσοι δεν έχετε νιώσει ότι μόλις κατακτηθεί ένας στόχος, άμεσα τον απαξιώνεται και κυνηγάτε τον επόμενο; Έχει άραγε τέλος αυτή η αδυσώπητη μανία της κατάκτησης του οτιδήποτε και τελικά του τίποτα;
Κανείς δεν πρέπει να ξεχνά ότι όσα και αν αποκτήσει, αυτά που δεν θα έχει καταφέρει να τα κάνει δικά του, θα είναι πάντα περισσότερα και ωσαύτως σε όποια κορυφή και αν βρεθεί, κάποιος θα έχει πάει σε μια ψηλότερη.
Μία εύκολη και πρόχειρη ερμηνεία από παλαιοτάτων χρόνων είναι ότι, ως συνεπακόλουθο της ελευθερίας, ελεύθερος είναι αυτός που ζει όπως επιθυμεί. Αυτός που ούτε εξαναγκάζεται, ούτε παρεμποδίζεται, ούτε καταπιέζεται.
Ας ζήσουμε λοιπόν όπως επιθυμούμε, ελεύθεροι, κι όχι όπως μας επιβάλουν τα στερεότυπα, οι επικοινωνιολόγοι, οι διάφοροι -ισμοί και ο μάταιος, αδιέξοδος και ατελέσφορος εγωισμός μας.
«Η ελευθερία δεν προκύπτει από την εκπλήρωση όλων των επιθυμιών, αλλά από την αναίρεση της ίδιας της επιθυμίας».
Επίκτητος
