Ένας άπειρος πολιτικός βλέπει το τέλος του
παιχνιδιού σε κάθε κίνηση μιας παρτίδας σκακιού
Όττο Φον Μπίσμαρκ
Πανταχού παρόντες-σε τηλέφωνα, σε οθόνες, σε σχολικά βιβλία- κι ανεξάρτητα από τον σκοπό που εξυπηρετούν, όλοι οι χάρτες έχουν κάτι κοινό, είναι πολιτικοί. Η δημιουργία χαρτών αφορά τη λήψη αποφάσεων σχετικά με το τι να παραλειφθεί και τι να συμπεριληφθεί. Υπόκεινται σε επιλογή, ταξινόμηση, αφαιρέσεις και απλουστεύσεις˙ η μελέτη των επιλογών που περιλαμβάνονται στους χάρτες, μπορεί να αποκαλύψει διαφορετικές ιστορίες για τη γη και τους ανθρώπους που τη διεκδικούν ως δική τους. Κάτι ανάλογο ισχύει και για τις αμφισβητούμενες περιοχές που σήμερα περιλαμβάνουν το σύγχρονο Ισραήλ και τα παλαιστινιακά εδάφη.
Από την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ το 1948, διάφοροι κυβερνητικοί και μη κυβερνητικοί οργανισμοί και ομάδες πολιτικών συμφερόντων έχουν εμπλακεί σε αυτό που μπορεί καλύτερα να περιγραφεί ως «πόλεμοι χαρτών». Οι χάρτες της περιοχής χρησιμοποιούν την ονομασία τοποθεσιών, τη θέση των συνόρων και την ένταξη ή παράλειψη ορισμένων εδαφών για να παρουσιάσουν αντικρουόμενα γεωπολιτικά οράματα.
Μέχρι σήμερα, το Ισραήλ ή τα παλαιστινιακά εδάφη μπορεί να εξαφανιστούν από ορισμένους χάρτες, ανάλογα με την πολιτική των δημιουργών τους. Αυτό δεν ισχύει μόνο για τη Μέση Ανατολή, αφού «πόλεμοι χαρτών» βρίσκονται σε εξέλιξη σε όλο τον κόσμο. Μερικά από τα πιο γνωστά παραδείγματα περιλαμβάνουν τις διαμάχες μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας, Ταϊβάν και Κίνας, Ινδίας και Κίνας: όλοι εμπλέκονται σε διαμάχες σχετικά με την εδαφική ακεραιότητα των εθνών-κρατών.
Μέχρι τον 17ο αιώνα, οι χάρτες που αναπαρίσταναν χωρικές σχέσεις εντός μιας δεδομένης περιοχής ήταν σημαντικοί για τη δημιουργία εθνών-κρατών, καθότι βοήθησαν στην προσάρτηση εδαφών και στον καθορισμό των δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, δηλαδή, η χαρτογράφηση μιας περιοχής προοριζόταν να τη γνωρίζει και να την ελέγχει. Σήμερα όποιος έχει υπολογιστή και πρόσβαση στο διαδίκτυο μπορεί να δημιουργήσει και να μοιραστεί εναλλακτικούς χάρτες που παρουσιάζουν διαφορετικές οπτικές μιας περιοχής και να διατυπώνουν ποικίλες γεωπολιτικές αξιώσεις. Και οι χάρτες που παράγονται σε μια περιοχή συγκρούσεων, όπως το Ισραήλ και τα παλαιστινιακά εδάφη, αφηγούνται μια πλούσια ιστορία για τη σχέση μεταξύ χαρτογράφησης και πολιτικής.
Έτσι, κατά τη διάρκεια της Βρετανικής Εντολής της Παλαιστίνης [μια γεωπολιτική οντότητα που δημιουργήθηκε μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο] από το 1917 έως το 1947, Βρετανοί τοπογράφοι χαρτογράφησαν τα εδάφη για να ασκήσουν τον έλεγχό τους στη γη και τους κατοίκους της. Ήταν μια προσπάθεια να αντικατασταθούν οι πιο άτυπες οθωμανικές εδαφικές αξιώσεις της εποχής. Μέχρι την ίδρυση του Ισραήλ το 1948, μόνο το 20% της συνολικής έκτασης αυτού που είναι γνωστό ως ιστορική Παλαιστίνη είχε χαρτογραφηθεί, γεγονός που έχει τροφοδοτήσει εδαφικές διαμάχες μέχρι και σήμερα.
Οι βρετανικές προσπάθειες χαρτογράφησης και οι παραλείψεις τους επέτρεψαν στο νεοσύστατο κράτος του Ισραήλ να κηρύξει τα περισσότερα από τα εδάφη ως κρατική γη, απονομιμοποιώντας έτσι τις παλαιστινιακές εδαφικές αξιώσεις.
Ως εκ τούτου, οι χάρτες βοήθησαν στην οικοδόμηση του ισραηλινού κράτους, με το να συνεισφέρουν στη δημιουργία μιας αίσθησης εθνικής υπόστασης: εβραϊκά ονόματα αντικατέστησαν τα πρώην αραβικά και χριστιανικά ονόματα για διαφορετικές πόλεις και χωριά στον επίσημο χάρτη του Ισραήλ.
Ωστόσο, ορισμένοι Παλαιστίνιοι χαρτογράφοι συνεχίζουν να δημιουργούν χάρτες που απεικονίζουν την ιστορική Παλαιστίνη πριν από το 1948, προκειμένου να υποστηρίξουν το δικαίωμα των Παλαιστινίων στη γη και να ενισχύσουν το αίσθημα της εθνικής τους ένταξης. Μετά τον πόλεμο του 1967 μεταξύ του Ισραήλ και των Αράβων γειτόνων του, το Ισραήλ κατέλαβε τη Δυτική Όχθη και τη Γάζα. Οπότε, οι πόλεμοι χαρτών εντάθηκαν, με αποτέλεσμα η ειρηνευτική Αριστερά, η οποία ήταν αφιερωμένη σε εδαφικούς συμβιβασμούς με τους Παλαιστίνιους, αντιπαρατέθηκε με μια ισραηλινή Δεξιά, η οποία είχε δεσμευτεί να ανακτήσει τη «Γη της Επαγγελίας» για τη διασφάλιση της ισραηλινής ασφάλειας.
Διαφορετικές ομάδες συμφερόντων και πολιτικοί παράγοντες όχι μόνο χρησιμοποίησαν χάρτες της περιοχής για να προβάλουν ανταγωνιστικές γεωπολιτικές αξιώσεις, αλλά οι χάρτες έπαιξαν επίσης κεντρικό ρόλο σε σποραδικές προσπάθειες για την εδραίωση της ειρήνης στην περιοχή.
Οι Συμφωνίες του Όσλο του 1993, για παράδειγμα, βασίστηκαν σε χάρτες για να παράσχουν το πλαίσιο για την παλαιστινιακή αυτοδιοίκηση με αντάλλαγμα την ασφάλεια για το Ισραήλ. Ο στόχος ήταν ότι μετά από μια πενταετή ενδιάμεση περίοδο, θα γινόταν διαπραγμάτευση μιας μόνιμης ειρηνευτικής διευθέτησης με βάση τα σύνορα που ορίζονται σε αυτούς τους χάρτες.
Οι χάρτες του Όσλο χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα για να οριοθετήσουν τα γεωπολιτικά οράματα του Ισραήλ και ενός μελλοντικού κράτους της Παλαιστίνης με βάση το διεθνές δίκαιο. Αλλά για πολλούς Ισραηλινούς, το όραμα του Όσλο για μια λύση δύο κρατών έχει πεθάνει, αφού η επίθεση της Χαμάς, της παλαιστινιακής εθνικιστικής πολιτικής οργάνωσης που κυβερνά τη Γάζα, στο Ισραήλ στις 7 Οκτωβρίου 2023, ήταν το τελευταίο της χτύπημα. Άρα, ο επακόλουθος πόλεμος μεταξύ Ισραήλ και Χαμάς περιλάμβανε εξαρχής χάρτες.
Οι χάρτες δεν χρησιμεύουν μόνο για να κατανοήσουν το παρελθόν και το παρόν, αλλά βοηθούν τους ανθρώπους να φανταστούν και το μέλλον˙ διαφορετικοί χάρτες μπορούν να αποκαλύψουν αντικρουόμενα γεωπολιτικά οράματα. Γι’ αυτό και δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι οι Παλαιστίνιοι δημιουργούν διαφορετικούς χάρτες για να οραματιστούν το μέλλον.
Προς το παρόν, η τρέχουσα κυβέρνηση των ΗΠΑ δείχνει να είναι περισσότερο ευθυγραμμισμένη με τις δεξιές ισραηλινές πολιτικές, οι οποίες αρέσκονται σε χάρτες του Μεγάλου Ισραήλ. Φαινομενικά ανατρέποντας τη μακροχρόνια πολιτική της κυβέρνησης των ΗΠΑ να υποστηρίζει μια λύση δύο κρατών στην οποία η Γάζα θα ήταν μέρος ενός παλαιστινιακού κράτους, ο Τραμπ παρουσίασε ένα σχέδιο για κατάληψη της Γάζας, μετακινώντας τους σημερινούς κατοίκους της και μετατρέποντας τον θύλακα σε «Ριβιέρα της Μέσης Ανατολής». Μια τέτοια κίνηση θα ισοδυναμούσε με μια ακόμη προσπάθεια αναδιαμόρφωσης των συνόρων σε όλη τη Μέση Ανατολή, όμως δεν θα έβαζε τέλος στους πολέμους των χαρτών σε Ισραήλ και Παλαιστίνη. Μήπως τελικά είναι η φαντασία που χάνει τις μάχες;
