Οι πανδημίες αλλάζουν τα πράγματα άρδην. Το μάθημα το έμαθαν καλά οι ευγενείς του 14ου αιώνα, όταν είδαν την δύναμη που κρατούσαν για μια χιλιετία, από την πτώση της Ρωμαικής αυτοκρατορίας, να εξαφανίζεται μόνο μέσα σε τέσσερα χρόνια. Ο λόγος; Η πανδημία της Βουβωνικής Πανώλης, που μείωσε τον πληθυσμό της Ευρώπης κατά το ένα τρίτο.
Αν η τελευταία τριετία μας έδειξε κάτι, είναι το πόσο δύσκολο είναι κανείς να προβλέψει το μέλλον, ακόμα και αν πρόκειται για τις επόμενες 365 μέρες. Ο βαθμός δυσκολίας ανεβαίνει περεταίρω όταν αναγνωρίσουμε πως ο κόσμος αλλάζει γρήγορα, αλλά δεν μπορούμε ακόμα να καταλάβουμε ποιό είναι το τελικό σχήμα που θα πάρει αυτή η αλλαγή. Και αυτό είναι ακριβώς που μπορεί τελικά να μας εκθέσει: η προσπάθεια μας να δούμε το μέλλον με τα εργαλεία του παρελθόντος...
Ενας καινούριος κόσμος
Ας αρχίσουμε λοιπόν με το να καταλάβουμε πως η πανδημία άλλαξε άρδην τον κόσμο. Τα λόκνταουν έσπασαν τις εφοδιαστικές αλυσίδες και τους γεωπολιτικούς δεσμούς που τις καθόριζαν. Οι Αμερικανικές εταιρίες, που έχτισαν σχέσεις αλληλοεξάρτησης με την Κίνα τα τελευταία είκοσι χρόνια, τώρα κοιτάζουν να μετακινηθούν σε πιο «φιλικές» χώρες.
Το «θαύμα» των μοντέρνων εφοδιαστικών αλυσίδων, που έφεραν κάθε λογής πράγματα από την άλλη άκρη του κόσμου με το μικρότερο δυνατό κόστος, άρχισε να ραγίζει. Αν αναρωτιέστε γιατί είναι δύσκολο να αγοράσετε από καινούρια κινητά και κομπιούτερ μέχρι εξαρτήματα ποδηλάτου, αναλογιστείτε πως οι συνέπειες της πανδημίας είναι ακόμα μαζί μας. Η Apple, για παράδειγμα, ήδη μεταφέρει την παραγωγή της στη γειτονική Ινδία. Μέχρι τότε, το καινούριο iPhone μάλλον θα καθυστερεί.
Εκτός από τις εφοδιαστικές αλυσίδες, η πανδημία άλλαξε και τον τρόπο εργασίας. Όχι μόνο μετακίνησε πολύ από τη δουλειά από το γραφείο στο σπίτι (με συνέπειες για την εμπορική αγορά ακινήτων) αλλά απομάκρυνε αρκετό κόσμο από την αγορά εργασίας. Πρόκειται για νέους που, βλέποντας πως δεν πρόκειται να αμειφθούν αρκετά για να συντηρήσουν τους εαυτούς τους, αποφάσισαν να στραφούν στην τριτοβάθμια εκπαίδευση για να βελτιώσουν τις ικανότητες τους. Πρόκειται για μεγαλύτερους ανθρώπους, που επέλεξαν να συνταξιοδοτηθούν 2-3 χρόνια νωρίτερα επ’ευκαιρία της πανδημίας. Και πρόκειται για αρκετούς μεσήλικες που, καταλαβαίνοντας την ανάγκη των εργοδοτών, αποφάσισαν να μετακινηθούν ή να ζητήσουν μεγαλύτερους μισθούς.
Το εκρηκτικό κοκτέιλ των σπασμένων εφοδιαστικών αλυσίδων και των ελλείψεων στην αγορά εργασίας έφερε πληθωρισμό. Στο τέλος του προηγούμενου έτους αυτός φαινόταν διαχειρίσιμος. Όμως ο πόλεμος στην Ουκρανία μετέτρεψε μια δύσκολη κατάσταση σε κρίση πρώτου μεγέθους και εκτόξευσε τις τιμές στην ενέργεια και πολλά βασικά αγαθά, εκτοξεύοντας τον πληθωρισμό σε επίπεδα που δεν είχαμε δει εδω και 40 χρόνια στη Δύση. Ο πληθωρισμός ανάγκασε τις κεντρικές τράπεζες, που στήριζαν την παγκόσμια οικονομία με φτηνό χρήμα από την κρίση του 2008 να ανακρούσουν πρύμναν και να αυξήσουν απότομα τα επιτόκια. Αυτή η κίνηση μειώνει την ανάπτυξη στο σημείο που προκαλεί ύφεση.
Όταν ο πληθωρισμός είναι τόσο υψηλός, τότε τα πάντα, από την ανάπτυξη εως το στοκάρισμα του σούπερ μάρκετ γίνεται δύσκολο. Και καθώς τα πράγματα φαινόταν να βαίνουν προς κάποια ομαλοποίηση, η Κίνα ανακοίνωσε την ξαφνική στροφή στην στάση της έναντι του Covid, επιτρέποντας την ελεύθερη διακίνηση αγαθών και ανθρώπων στη χώρα. Τις ώρες που γράφονταν αυτές οι γραμμές το πρακτορείο Bloomberg μετέφερε πληροφορίες για 35 εκατομμύρια (!) νέα κρούσματα ημερησίως. Καμία άλλη χώρα δεν άνοιξε τόσο απότομα, πολύ περισσότερο η χώρα με τόσο μεγάλο πληθυσμό που βρίσκεται στην καρδιά της παγκόσμιας εφοδιαστικής αλυσίδας. Οι συνέπειες για τον πληθωρισμό και την ανάπτυξη είναι, το λιγότερο, απρόβλεπτες.
Το 2023
Σαν αποτέλεσμα, οι καταναλωτές για το 2023 αντιμετωπίζουν υψηλά κόστη διαβίωσης, χαμηλή ανάπτυξη (αυτό που λέμε ”στασιμοπληθωρισμό”) και ελλείψεις σε πολλά αγαθά, ακόμα και βασικά. Ο φόβος περεταίρω αυξήσεων των τιμών οδηγεί τους καταναλωτές σε επιπλέον περικοπές, μειώνοντας περεταίρω την ανάπτυξη, και εντείνοντας, συνεπώς, τις πολιτικές και γεωπολιτικές εντάσεις.
Πώς είναι λοιπόν δυνατόν κάποιος να προβλέψει το 2023; Αν και δεν μπορούμενα πούμε κατι με ακρίβεια, υπάρχουν κάποιες τάσεις που διαφαίνονται.
Οικονομική μεταβλητότητα
Τα νούμερα του πληθωρισμού και της ανάπτυξης θα παραμείνουν εξαιρετικά ευμετάβλητα. Αυτό καθιστιστά τους εταιρικούς και κρατικούς προυπολογισμούς μια δύσκολη άσκηση, με συνέπειες σε μισθούς, συντάξεις, νέες θέσεις εργασίας, επιδόματα κλπ. Αν και αρκετοί πιστεύουν πως ο πληθωρισμός έχει αρχίσει να υποχωρεί, το απότομο άνοιγμα της Κίνας μας κάνει επιφυλακτικούς.
Πολιτική μεταβλητότητα
Φτάνει σιγά-σιγά η ώρα να αναγνωρίσουμε πως η παγκόσμια μεταπολεμική τάξη δέν είναι πλέον «τάξη» αλλά αταξία. Το παγκόσμιο γίγνεσθαι αλλάζει, και οι συνεργασία γίνεται ανταγωνισμός. Η Αμερική, ο παγκόσμιος καταναλωτής, δεν μοιράζεται πλέον την πενιχρή ανάπτυξη της με τους συμμάχους της. Η Κίνα, ο παγκόσμιος παραγωγός, θέλει να απεμπολίσει το ρόλο του «φτηνού» εργοστασίου και να ενισχύσει την ντόπια κατανάλωση. Η Ρωσία, ο παγκόσμιος εφοδιαστής πρώτων υλικών και ενέργειας, αποχώρησε από τις δυτικές αγορές. Η Ευρώπη, εν τω μεταξύ, εξακολουθεί να παλεύει με την χρόνια καθυστερημένη λήψη αποφάσεων, εσωτερικές διαμάχες και τις συνέπειες μιας ημιτελούς νομισματικής ένωσης.
Αυτά είναι άσχημα νέα για το παγκόσμιο εμπόριο και συνεπώς τον μακροπρόθεσμο πληθωρισμό. Η Θεωρία των Παιγνίων λέει πως όταν σταματάει η συνεργασία, δεν υπάρχουν νικητές. Αλλά όσοι εκλέγονται με γνώμονα τη δημόσια «οργή» και τα social media, συνήθως δεν διαβάζουν θεωρία, αλλά ευκαιρία.
Επιχειρηματική μεταβλητότητα
Η παγκόσμια πολιτική ανισορροπία έχει άμεσες συνέπειες για τις επιχειρήσεις, που δυσκολεύονται πλέον να καταλάβουν από που θα προμηθεύονται, που θα προμηθεύουν, ποιον θα προσλάβουν και έναντι ποιου αντιτίμου. Οι ισορροπίες μεταξύ τεχνολογίας και ανθρώπινου δυναμικού αλλάζουν άρδην, και μαζί τους και οι όποιες κοινωνικές και οικονομικές ισορροπίες.
Σε ένα τέτοιο αβέβαιο κλίμα, το μόνο σίγουρο είναι πως θα δούμε φρέσκιες εκπλήξεις το 2023.
Το δώρο του Άγιου Βασίλη
Αν θα μπορούσα να ζητήσω ένα δώρο από τον αγαπημένο άγιο των παιδιών, αυτό θα ήταν η επιστροφή του πολιτισμένου, ή έστω του φυσιολογικού, διαλόγου. Φόρουμς όπου όλες οι απόψεις θα μπορούσαν να συζητηθούν χωρίς οργή, άκαμπτη ιδεολογία και αντιδράσεις. Ο κόσμος έχει πλεόνασμα συναισθήματος και σοβαρό έλλειμμα διαλόγου, το είδος που μπορεί να οδηγήσει τις κυβερνήσεις σε σοφότερες και πιο μακροπρόθεσμες αποφάσεις.
Τι θα έπρεπε να συζητάμε;
- Ποιοι είναι οι φίλοι, και ποιοι όχι. Τα κράτη χρειάζονται συμμαχίες, αλλά τις σωστές για το μακροπρόθεσμο συμφέρον τους.
- Κεντρικές τράπεζες – που σταματάει η δύναμη λίγων και μη εκλεγμένων σωμάτων στο να σταματούν και να ξεκινούν την παγκόσμια οικονομική δραστηριότητα;
- Ευρώπη και ΗΠΑ: είναι ακόμα φίλοι; Και αν ναι, υπό ποιες προϋποθέσεις.
- Νομισματική Ένωση: πόσο μακριά μπορεί να πάει η Ευρώπη με την παρούσα δομή. Θα εξελιχθούμε, ή θα πρέπει να ενισχύσουμε τις τοπικές οικονομίες;
- Κλίμα: Τι μπορούμε να κάνουμε; Ποιες τεχνολογίες (σύντηξη, Πράσινο Αέριο) πρέπει να επισπεύσουμε και σε ποιες πρέπει να βασιστούμε τα επόμενα χρόνια;
- Παιδεία: Ποια είναι η παιδεία που αρμόζει σε ένα κόσμο με τόσο μεγάλο έλλειμμα ικανοτήτων;
- Εργασία: Πως άλλαξε η εργασία και πως πρέπει να προσαρμοστούν οι νόμοι;
- Υγεία: Ποιες θα είναι οι μακροπρόθεσμες συνέπειες της πανδημίας στα συστήματα υγείας;
Σε κλίμα εκλογών, τέτοιες σκέψεις φαίνονται ουτοπικές. Όμως αυτές είναι ακριβώς οι συζητήσεις που θα καθορίσουν το μέλλον της επόμενης γενιάς.
Εν τω μεταξύ, ένας ακόμα απρόβλεπτος χρόνος ετοιμάζεται να ξεκινήσει.