Μια μεγάλη στροφή παρατηρείται τα τελευταία χρόνια στον τρόπο αντιμετώπισης του μικρασιατικού ελληνισμού από τη σύγχρονη ελληνική σκέψη. Δεκάδες σύγχρονες αξιόλογες εκδόσεις και δημοσιεύσεις αναδεικνύουν κάτι που οι Έλληνες επέλεξαν να ξεχάσουν μετά την καταστροφή του 1922. Ότι ο μικρασιατικός ελληνισμός δεν ήταν κάτι διαφορετικό ή ξένο με τον ελληνισμό. Όχι μόνο δεν ήταν ένα απλό τμήμα της Ελλάδας (ούτε απόδημος ούτε μακρινός ελληνισμός) αλλά η ίδια η Ελλάδα.
Με το παρόν άρθρο θα προσπαθήσω να δείξω ότι ο μικρασιατικός ελληνισμός υπήρξε η κοιτίδα όχι μόνο του σύγχρονου ελληνικού αλλά και του δυτικού πολιτισμού. Ο καλύτερος τρόπος για να γίνει σε ένα σύντομο άρθρο αυτό είναι μέσω της παράθεσης των περιόδων που αναπτύχθηκε ο ελληνισμός στη Μικρασία.
Α. Τροία, η πατρίδα της Δύσης
Ανατολικά του Αιγαίου είχαν δημιουργηθεί σημαντικές πόλεις από τα πρώιμα χρόνια της αρχαίας ιστορίας. Ωστόσο τα γεγονότα του Τρωικού πολέμου θα αναδείξουν τη σημασία της περιοχής με έναν πολιτισμικά πρωτοφανή τρόπο. Όλος ο κόσμος θα μάθει για τον δεκαετή πόλεμο ανάμεσα στους Αχαιούς και τους Τρώες. Η Ιλιάδα του Ομήρου αποτελεί μέχρι και σήμερα ένα από τα πιο επιδραστικά κείμενα του σύγχρονου πολιτισμού μας. Γνωστά τα γεγονότα όσο και γνωστό ότι οι «νικητές» Αχαιοί επέτρεψαν στον Αινεία να φύγει σαν ήρωας από την Τροία και αυτός μετά από περιπλάνηση κατέληξε στην περιοχή της Ρώμης.
Η περιπλάνηση αυτή αποτέλεσε το θέμα της περίφημης Αινειάδας του Ρωμαίου ποιητή Βιργίλιου που αποτελεί το μυθολογικό και ιστορικό θεμέλιο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Οπότε, η ρωμαϊκή αυτοκρατορία, έχει ένα πατέρα τον Αινεία, που ήταν Τρώας. Ας το κρατήσουμε αυτό υπόψη μας. Οι Δυτικοί πάντοτε έβλεπαν την Τροία ως τη μυθολογική τους πατρίδα και με τους Έλληνες είχαν μια περίπλοκη σχέση ανταγωνισμού και σεβασμού.
Β. Αρχαία Ελλάδα - Ορθολογισμός και Φιλοσοφία
Οι Ίωνες επεκτάθηκαν στη Μικρά Ασία κατά τον Α’ Ελληνικό Αποικισμό περίπου στο 1.100 π.Χ. Εύπορες οι πεδιάδες της Μικράς Ασίας και μεγάλες οι εμπορικές συναλλαγές με γειτονικούς λαούς, δημιούργησαν ένα δίκτυο πολιτισμού που έθεσε τα θεμέλια της σύγχρονης επιστήμης. Η αρχαία ελληνική φιλοσοφία δεν εμφανίσθηκε αρχικά στην κυρίως Ελλάδα αλλά στις ελληνικές αποικίες της Μικράς Ασίας (και της Κάτω Ιταλίας).
Έτσι ο Θαλής ο Μιλήσιος (ο πρώτος των επτά σοφών της αρχαιότητας), μαζί με τον Αναξίμανδρο και τον Αναξιμένη θέτουν τις βάσεις της φιλοσοφίας και της επιστήμης. Σημαντικότατη η συνεισφορά στην ανθρώπινη σκέψη και του Ηράκλειτου εκ της Εφέσου ενώ φυσικά στη Μικρά Ασία γεννήθηκε και ο πατέρας τη σύγχρονης ιστορίας Ηρόδοτος.
Η αποτυχία της Ιωνικής Επανάστασης (500 – 494 πΧ) κατά των Περσών οδήγησε σε μετακινήσεις πληθυσμών από την Μικρά Ασία στην κεντρική Ελλάδα όπου μεταλαμπάδευσαν τη φιλοσοφία και τις γνώσεις τους οι Μικρασιάτες Έλληνες, με τα γνωστά λαμπρά αποτελέσματα.
Γ. Μέγας Αλέξανδρος – Μακεδονική ή Ελληνιστική Αυτοκρατορία
Μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (323 πΧ) η Μακεδονική Αυτοκρατορία τεμαχίσθηκε. Μεταξύ άλλων στη Μικρά Ασία δημιουργήθηκε το Βασίλειο της Περγάμου (μία από τις πλουσιότερες πόλεις της αρχαιότητας).
Την Πέργαμο την διοίκησε η δυναστεία των Ατταλίδων από το 281 έως το 133 πΧ. Οι Ατταλίδες προώθησαν τις τέχνες και τα γράμματα, έχτισαν βιβλιοθήκες, με πιο γνωστή της Περγάμου, που δημιούργησε τέτοιο θετικό πολιτισμικό αντίκτυπο ώστε από αυτήν καθιερώθηκε και η λέξη περγαμηνή. Έργο του Αττάλου Β’ αποτέλεσε και η ονομαζόμενη «Στοά του Αττάλου» στην Αθήνα. Οι Ατταλίδες προάσπισαν την ελληνική σκέψη και παιδεία και έδωσαν σκληρές μάχες με τους εισβολείς Γαλάτες στη Μικρά Ασία.
Ο Μικρασιατικός ελληνισμός κατά την περίοδο αυτή προσπαθεί να θέσει τις βάσεις για τη συνέχεια του μέσα σε ένα νεοδιαμορφώμενο διοικητικό μόρφωμα (ρωμαϊκό) που θα διαρκέσει για πολλά χρόνια.
Δ. Ρωμαϊκή Περίοδος – Χριστιανισμός
Δύο είναι τα θεμέλια του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ο ορθολογισμός και η χριστιανική θρησκεία. Τα θεμέλια του ορθολογισμού τεθήκαν στη Μικρά Ασία μερικές εκατοντάδες χρόνια πριν την εμφάνιση του χριστιανισμού. Αντίστοιχα, η Μικρά Ασία υπήρξε και το προπύργιο του Χριστιανισμού. Για αυτό και στην Αποκάλυψη του Ιωάννη οι επτά εκκλησίες της αποκάλυψης είναι οι Μικρασιατικές εκκλησίες της Εφέσου, της Σμύρνης, της Περγάμου, των Θυατείρων, των Σάρδεων, της Φιλαδελφείας, και της Λαοδικείας.
Ο Χριστιανισμός θεμελιώθηκε σε μια περιοχή που είχε πυκνά εμπορικά δίκτυα και μιλούσε με όλον τον κόσμο. Αλλά πάνω από όλα θεμελιώθηκε σε μια περιοχή με ισχυρή πολιτισμική ταυτότητα που ήταν σεβαστή σε όλον τον κόσμο ενώ η ελληνική ομιλούταν σε όλες τις εμπορικές πόλεις και στις αυλές.
Η ακριβολογία της ελληνικής γλώσσας επέτρεψε την εμβάθυνση των θρησκευτικών εννοιών και την συνδιαλλαγή τους με την ελληνική φιλοσοφία, δημιουργώντας τα θεμέλια του σύγχρονου χριστιανισμού. Αναφέρεται ενδεικτικά ότι στη Μικρά Ασία θα ζήσει ο Άγιος Νικόλαος που ήταν επίσκοπος στα Μύρα της Λυκίας και είναι η πλέον γνώριμη φιγούρα στο δυτικό κόσμο αφού έχει μετενσαρκωθεί σε Santa Claus (Nicolaus).
Στην Καππαδοκία κατά τον 4ο αιώνα μ.Χ. ζουν οι πατέρες της εκκλησίας Μέγας Βασίλειος, (Ἐπίσκοπος Καισαρείας) που μαζί με τον αδελφό του Γρηγόριο (Ἐπίσκοπος Νύσσης) και τον Γρηγόριο τον Θεολόγο (Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως) προώθησαν την ελληνική παιδεία και βοήθησαν στο διάλογο μεταξύ ελληνικής αρχαιότητας και χριστιανοσύνης. Μάλιστα διασώζεται η προτροπή του Βασιλείου στου νέους να μελετούν τα αρχαία κείμενα («Πρός τούς νέους, ὅπως ἄν ἐξ Ἑλληνικῶν ὠφελοῖντο λόγων»).
Ε. Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
Το 330 μ.Χ ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος αποφασίζει να μετακινήσει τη διοίκηση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας προς τα ανατολικά προκειμένου να έχει πρόσβαση στις εύφορες περιοχές της Μικράς Ασίας αλλά και να ελέγξει την απειλή εξ’ ανατολών που εκφραζόταν τότε μέσω επιθέσεων από τους Πέρσες.
Αρχικά είχε επιλέξει την περιοχή του Ίλιον (ώστε να δημιουργηθεί και ο μυθολογικός σύνδεσμος με την προγονική προέλευση των Ρωμαίων) για τη νέα θέση αλλά μετά από προσεκτική μελέτη επιλέχθηκε η περιοχή που ευρισκόταν ο αρχαίος Βύζαντας. Εκεί ιδρύει την Κωνσταντινούπολη. Θαυμαστά πράγματα συμβαίνουν για τον ελληνισμό εκείνη την περίοδο.
Η ρωμαϊκή αυτοκρατορία όχι απλά ασπάζεται την ελληνική γλώσσα και σκέψη αλλά υιοθετεί και την χριστιανική θρησκεία διαμορφώνοντας ένα αμάλγαμα μοναδικό που μαζί με το ρωμαϊκό τρόπο διοίκησης (γραφειοκρατία) αποτέλεσαν την απόλυτη δομή της σύγχρονης Ευρώπης.
Όλα δέθηκαν κατά τη Βυζαντινή περίοδο. Η δε σημασία της Μικράς Ασίας ήταν κορυφαία για όλα αυτά τα γεγονότα. Θα μπορούσε να λεχθεί ότι μαζί με τη Θράκη και τη Μακεδονία η Μικρά Ασία αποτέλεσαν τις έδρες της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Η Μικρά Ασία τροφοδοτούσε με στρατιώτες τα βυζαντινά στρατεύματα, οι ελληνικοί μικρασιατικοί πληθυσμοί χρησιμοποιούνταν ανα διαστήματα από τους αυτοκράτορες για να ενισχύσουν την ομοιογένεια σε μεριές της αυτοκρατορίας που δέχονταν εισβολή ξένων φύλλων (όπως τα σλαβικά), οι μικρασιατικοί λιμένες της δυτικής Μικράς Ασίας αποτέλεσαν τα ορμητήρια της ναυτικής αυτοκρατορίας και οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις της ανατολικής Μικράς Ασίας τροφοδότησαν ουκ ολίγες φορές την Αυτοκρατορία με κρίσιμα έσοδα.
Οι Μικρασιαστικοί πληθυσμοί απέκρουσαν ουκ ολίγες φορές τις Περσικές και Αραβικές εισβολές δημιουργώντας το μύθο του Διγενή Ακρίτα ενώ στα εδάφη της Μικράς Ασίας θα εδραιωθεί το χριστιανικό δόγμα και θα αναπτυχθεί περαιτέρω η επιστήμη και η φιλοσοφία.
Ας μην αναφέρουμε το πόσοι αυτοκράτορες του «Βυζαντίου» είχαν μικρασιατική καταγωγή. Ακόμα και όταν η Πόλη έπεσε το 1204 από τους Λατίνους, νέα πρωτεύουσα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας αναδεικνύεται η Νίκαια. Εδώ πρέπει να γίνει κατανοητό ότι ήταν μεγάλη τιμή για κάποιο κράτος να φέρνει τον τίτλο του διαδόχου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Οι Έλληνες της Μέσης Ανατολής αποκαλούσαν πάντα τους εαυτούς τους Ρωμιούς και δεν ονόμασαν ποτέ την αυτοκρατορία τους Βυζαντινή αλλά Ρωμαϊκή. Μάλιστα μέχρι το 1204 η σημαία της αυτοκρατορίας ήταν η κλασσική ρωμαϊκή σημαία με τον αετό με τη μία κεφαλή. Από το 1204 η σημαία άλλαξε και έγινε δικέφαλος αετός θέλοντας έτσι να καταδειχθεί ότι η ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κοιτά και ανατολικά και δυτικά.
Μετέπειτα ιστορικοί (από τη μεριά των νικητών) αποφάσισαν να περιορίσουν νοηματοδοτικά τη σημασία της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και την ονόμασαν Βυζαντινή. Τον τίτλο Ρωμαϊκή άλλωστε τον διεκδίκησαν οι Γερμανοί μέσω της ανακήρυξης της «Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας» αλλά και οι Ρώσοι που διεκδικούν το σχετικό χρίσμα ως «Τρίτη Ρώμη». Ήταν πολύ μεγάλος τίτλος για να χαριστεί στους ηττημένους Έλληνες.
ΣΤ. Οθωμανική Αυτοκρατορία
Μετά την πτώση της Πόλης, το μεγαλύτερο μέρος του ελληνισμού παραδόθηκε στους Οθωμανούς. Από όλες τις περιοχές, αυτή της Μικράς Ασίας μετεβλήθη σε κυρίως έδρα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Είναι περίεργο πως μια πολυπληθής και καλά οργανωμένη Αυτοκρατορία, παρά τις εσωτερικές έριδες και τις ανακολουθίες, υπέκυψε εντέλει στην ορμή ενός νομαδικού λαού που διαβιούσε σε διάφορες περιοχές της Μικράς Ασίας. Η πληθυσμιακή αναλογία δεν μπορεί να ευνοούσε τις νομάδες αυτές.
Ωστόσο τα τουρκικά φύλλα ανδρώθηκαν μαζί με τα μογγολικά φύλλα στις άγριες στέπες της Ανατολής. Υπήρξαν εξαιρετικοί πολεμιστές και άφοβοι. Στο τέλος του άρθρου παρατίθεται αυτούσιο απόσπασμα από το πολύ σημαντικό εγχειρίδιο της σύγχρονης ιστορίας με τίτλο «Γραμματική των Πολιτισμών» του Fernand Braudel που στη σελίδα 252 περιγράφει με γλαφυρότητα πως οι επιθέσεις των μογγολικών και τουρκικών φυλών εξουδετέρωσαν την Κινεζική και την Ινδική Αυτοκρατορία, που μέχρι τότε είχαν κάνει άλματα στην επιστήμη μεγαλύτερα από τους δυτικούς. Η παράθεση αυτή δεν γίνεται για να κακολογίσει τους Τούρκους αλλά για να καταδείξει το μέγεθος της επίθεσης που δέχθηκε η Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, που ήταν αδύνατον να ανασχεθεί από ένα κράτος που έδινε μάχες σε πολλά μέτωπα ταυτόχρονα.
Ως εκ τούτου οι Ρωμιοί υποκύπτουν στην τουρκική επίθεση και υφίστανται διώξεις και περιορισμούς. Ωστόσο κατέχουν το εμπόριο και τη διοίκηση και γρήγορα οι Οθωμανοί στηρίζονται σε αυτούς και για έναν άλλο λόγο. Στο Οθωμανικό αξιακό σύστημα ο έμπορος και ο τεχνίτης αποτελεί κατώτερο μέλος της κοινωνίας και για αυτό οι ευγενείς δεν πρέπει να καταπιάνονται με τις ασχολίες αυτές αλλά με τη δημόσια διοίκηση και τα στρατιωτικά θέματα. Τις κατώτερες ασχολίες τις παραχωρούν στους υποτελείς.
Οι Ρωμιοί ανασυντάσσονται, δημιουργούν νέα εμπορικά δίκτυα και αγκαλιάζουν ξανά την πρόοδο και τη μόρφωση. Γρήγορα ακολουθούν το ευρωπαϊκό πρότυπο και αρχίσουν να δημιουργούν μια δυναμική αστική τάξη αποτελούμενη από λόγιους και εμπόρους, αυτήν ακριβώς που δεν έχει ούτε η Οθωμανική Αυτοκρατορία αλλά ούτε καλά καλά και η νεότερη Ελλάδα. Στα εμπορικά κέντρα τους δημιουργούνται δομές πρότυπες εκπαιδευτικές ενώ η Σμύρνη μετατρέπεται σε κοσμοπολίτικη πρωτεύουσα του νέου κόσμου.
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός βρίσκει γόνιμο έδαφος και η δυναμική του εκφράζεται μέσα από ξεχωριστές φιγούρες όπως αυτή Σμυρναίου Αδαμάντιου Κοραή. Kατά την επανάσταση του 1821 οι Μικρασιάτες συμμετέχουν στον Αγώνα και μάλιστα κατά έναν ιδιαίτερο τρόπο, είναι αυτοί που στελεχώνουν τον ελληνικό τακτικό στρατό και όχι τις διάφορες πληθυσμιακά ομοιόμορφες αλλά άτακτες ομάδες του Αγώνα. Η παρουσία τους στον αγώνα είναι έντονη.
Το παράδειγμα της Ψωροκώσταινας (Πανωραία Χατζηκώστα), της αρχόντισσας από το Αϊβαλί που χάνει το σύζυγο και τα πέντε παιδιά της από τους Τούρκους και αποφασίζει να προστατέψει τα ορφανά στο Ναύπλιο, είναι ενδεικτικό παράδειγμα του πόσο στενά αγκαλιάζουν οι Μικρασιάτες τον απελευθερωτικό αγώνα των Ελλήνων. Αυτό όμως είναι κάτι που θα το πληρώσουν ακριβά.
Οι Οθωμανοί είναι λαβωμένοι και αντιλαμβάνονται ότι τα γεγονότα της εποχής θέτουν σε κίνδυνο την κραταιά αυτοκρατορία τους. Γρήγορα αρχίζουν τις διώξεις των παλαιών πληθυσμών. Πρέπει πάσα θυσία να αλλοιώσουν τα δημογραφικά δεδομένα και πάνω από όλα να μειώσουν το αποτύπωμα των Ελλήνων στην κοινωνία τους. Δημιουργούν τουρκικά μονοπώλια, επιβάλουν δυσβάσταχτους φόρους και πρόστιμα, προχωρούν σε μετακινήσεις πληθυσμών που ουσιαστικά αποτελούν μεταμφιεσμένες εκτελέσεις αμάχων, δημεύουν περιουσίες και κάνουν κάθε τι δυνατό ώστε να αποδεκατίσουν τους Ρωμιούς.
Οι πράξεις τους συνιστούν πρακτικές γενοκτονίας και εκδηλώνονται σε βάθος δεκαετιών. Μέχρι και το 1822 οι Οθωμανοί επιτυγχάνουν αυτό που επί αιώνες ήταν ακατόρθωτο. Εκδιώκουν του Έλληνες από τα πατρογονικά εδάφη τους. Η Μικρά Ασία , έδρα της ελληνικής φιλοσοφίας, της χριστιανικής θρησκείας, της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και συμπυκνωτής των τάσεων διαφωτισμού των Ελλήνων εκμηδενίζεται για τους Έλληνες από προσώπου γης.
Η εξέλιξη αυτή είναι μοναδική στα χρονικά της Μικράς Ασίας και πλήγμα δυσανάλογων διαστάσεων για τον ελληνισμό. Γίνεται κατανοητό ότι η λέξη Ελλάδα αν χρησιμοποιηθεί ως γεωγραφικός προσδιορισμός τότε χάνει τη δύναμη της. Για την περίοδο του Βυζαντίου η ηπειρωτική Ελλάδα (τα κατωτικά) δεν αποτελούσαν παρά μια ασήμαντη κτήση για την Αυτοκρατορία. Ωστόσο αυτό δεν σημαίνει ότι μια ολόκληρη αυτοκρατορία , η Ρωμαϊκή, δεν είχε μετατραπεί σε μια μεγάλη Ελλασία.
Απόσπασμα από το Βιβλίο «Η Γραμματική των Πολιτισμών». Σελ 252, Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης, αρχική έκδοση 1963, Αθήνα 1997
Η Βαρβαρότητα εναντίον του πολιτισμού: Η μαρτυρία της ιστορίας
Οι πολυπληθείς πολιτισμοί της Άπω Ανατολής – κυρίως η Ινδία και η Κίνα – θα είχαν ζήσει ειρηνικά αν δεν είχαν άλλη εστία ταραχών εκτός από αυτές τις άγριες ζώνες της ενδοχώρας τους με τους φτωχούς αγρότες , τους δασοφάγους. Τα μεγάλα δεινά των πολιτισμών αυτών , δεινά που πήραν διαστάσεις βιβλικών καταστροφών, ήρθαν από τις μεγάλες ερήμους και από τις στέπες (δυτικά και βόρεια της Κίνας, βόρεια και δυτικά της Ινδίας), που τις κατακαίει ο ήλιος το καλοκαίρι και το χειμώνα τις σκεπάζουν τεράστιοι όγκοι χιονιού.
Πάνω στις απάνθρωπες αυτές εκτάσεις, ένα πληθυσμός λαών ποιμενικός: Τούρκοι, Τουρκομάνοι, Κιργίσιοι, Μογγόλοι… Μιλιούνια οι καβαλαραίοι. Ήδη από την εποχή που η ιστορία μας επιτρέπει να αντιληφθούμε την παρουσία τους, έχουν όλα τα γνωρίσματα (βίαιοι, άρπαγες, ανελέητοι, τολμηροί μέχρι παραφροσύνης) που θα τους χαρακτηρίζουν μέχρι το τέλος του ιστορικού τους απόγειου, δηλαδή σε γενικές γραμμές, μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα. Τότε, αλλά μόνο τότε, οι μόνιμα εγκατεστημένοι λαοί, χάρη στην πυρίτιδα των κανονιών, θα τους αναχαιτίσουν οριστικά. Θα τους κρατήσουν σε απόσταση, και αυτοί, περιορισμένοι σε χώρο και σε αριθμό, θα συνεχίσουν απλώς να επιβιώνουν, να φυτοζωούν μέσα στην αθλιότητα, μέχρι και τη σημερινή εποχή. Ούτε οι δύο Μογγολίες (η Εσωτερική και η Εξωτερική, η κινεζική και η σοβιετική), ούτε το Τουρκεστάν (το κινεζικό και το σοβιετικό) δεν παίζουν σήμερα τους κανένα ουσιώδη ρόλο στην παγκόσμια σκακιέρα. Το μόνο για το οποίο έχουν κάποια σημασία είναι οι γεωγραφικές εκτάσεις που καλύπτουν και τα αεροδρόμια τους που, και αυτά, δεν τους ανήκουν.
Αλλά για ποιο λόγο αυτές οι ομάδες ενδιαφέρουν τους σημερινούς πολιτισμούς; Για το λόγο ότι οι ασύλληπτες επιδρομές τους, στο παρελθόν, καθυστέρησαν χωρίς καμία αμφιβολία την ανάπτυξη των γειτονικών πολιτισμών…