Με ενοχλούν πολύ οι κραυγές και οι τσιρίδες των ρόλων στα διάφορα σίριαλ, που τις πρόσεξα εδώ και 30 χρόνια στις τηλεοπτικές παραγωγές· πρόκειται για εκφραστικές ευκολίες και υποκριτική αμηχανία; Βλέπω πολλούς κωμικούς wanna be influencers να διαγκωνίζονται πλέον κωμικοτραγικοποιώντας στις ψηφιακές πλατφόρμες την ολιγότητα του σύγχρονου ανθρώπου με, όχι πάντα ευφυά, σκετσάκια· του αγροίκου αρσενικού, της ύπανδρης, ζωντοχήρας ή …διαθέσιμης μανούλας, ή του κάθε λογής επαγγελματία. Δεν είναι όλα πετυχημένα ή αστεία, διότι συνήθως εκπορεύονται από την εμμονή στο να κάνουμε πλάκα πάση θυσία. Το χιούμορ είναι απαιτητικό και αισθητικά λεπτεπίλεπτο φαινόμενο που υπερβαίνει τα όρια της κοινωνίας· η φύση του αστείου διαφεύγει της οριστικής ή της πλήρους κατανόησης και συχνά κακίζουμε ο ένας τον άλλον λόγω …παρανόησης. Γελάμε για να δημιουργήσουμε δεσμούς με τους άλλους, για να αντιμετωπίσουμε τις δυσκολίες και, μερικές φορές, απλώς για τη χαρά του παραλόγου ή του παράδοξου. Ο ορισμός του χιούμορ είναι δύσκολος λόγω της υποκειμενικής φύσης του· ό,τι κάποιος θεωρεί ξεκαρδιστικό, ο άλλος μπορεί να το θεωρήσει προσβλητικό ή αμφίσημο.
Οι φιλόσοφοι έχουν προσπαθήσει να κατηγοριοποιήσουν το χιούμορ σε διάφορες θεωρίες, όπως, λόγου χάρη, τη θεωρία της ασυμφωνίας (incongruity), η οποία υποστηρίζει ότι το χιούμορ προκύπτει από την αντίληψη της ασυμφωνίας ή της απόκλισης από τις προσδοκίες μας· μια ατάκα που ανατρέπει τα αναμενόμενα αποτελέσματα μπορεί να προκαλέσει γέλιο· η θεωρία δεν εξηγεί γιατί ορισμένες ασυμφωνίες διασκεδάζουν, ενώ άλλες προκαλούν σύγχυση ή ενόχληση. Η θεωρία της ανωτερότητας (superiority) υιοθετεί την άποψη ότι το γέλιο προκύπτει από ένα αίσθημα ανωτερότητας έναντι των άλλων και εκδηλώνεται με αστεία για την ατυχία ή τις αδυναμίες κάποιου, δείχνοντας συχνά τις σκοτεινές διαθέσεις μας. Ο Τόμας Χομπς (1588-1679) ισχυριζόταν πως το γέλιο δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια ξαφνική δόξα (sudden glory) που προκύπτει από την απροσδόκητη αντίληψη για κάποια υπεροχή του εαυτού μας, σε σύγκριση με την αδυναμία των άλλων ή με την προηγούμενη αδυναμία μας. Αυτή η θεωρία υπογραμμίζει την επιθετική πλευρά του χιούμορ, αλλά δεν εξηγεί γιατί γελάμε μαζί με τους φίλους μας, όχι μόνο εις βάρος τους. Ο Φρόιντ (1856-1939) νομίζω ότι θεωρούσε το χιούμορ ως ψυχολογική απελευθέρωση καταπιεσμένης ενέργειας και ως βαλβίδα ασφαλείας για τις σεξουαλικές και επιθετικές ορμές, διαυγάζοντας τον καθαρτικό ρόλο του χιούμορ. Αυτή την οπτική την ονομάζουμε θεωρία της ανακούφισης (relief).
Το χιούμορ προάγει την κοινωνική σύνδεση, μέσω της ενίσχυσης της σχέσης, λειτουργεί ως λιπαντικό στις κοινωνικές διαδράσεις, διευκολύνει στη χαλάρωση της έντασης και στη διαχείριση ευαίσθητων θεμάτων· η ικανότητα να κάνεις χιούμορ στα δύσκολα προσφέρει ανάσα. Το μακάβριο χιούμορ βρίσκει τρόπο να γελάσουν εργαζόμενοι στον τομέα της υγείας ή άλλοι επαχθώς εργαζόμενοι, αναδιαμορφώνοντας την πραγματικότητα των δυσχερειών τους και καθιστώντας τες ανεκτές.
Το χιούμορ εγείρει και ηθικά ζητήματα καθώς ενισχύει στερεότυπα ή υποτιμάει μειονοτικές ομάδες· μάλιστα, λόγω της woke κουλτούρας χάθηκε η αυτόβουλη ισορροπία μεταξύ της ελεύθερης έκφρασης και της κοινωνικής ευθύνης και στον αντίκτυπο του χιούμορ αποδίδονται πλέον προθέσεις που είναι ανύπαρκτες. Η πρόθεση πίσω από ένα αστείο είναι σημαντική για τις ηθικές σημασίες του· κάποιο χιούμορ επιδιώκει να ανυψώσει και να ενδυναμώσει και κάποιο άλλο μπορεί να χλευάσει ή να εξευτελίσει· Ο χιουμορίστας είναι υπεύθυνος για τις όποιες συνέπειες των αστεϊσμών του και για την ανισορροπία μεταξύ χιούμορ και προσβολής· σε αυτήν αποδίδονται, άλλωστε, οι παρεξηγήσεις των stand-up σατιρικών καλλιτεχνών.
Κάνουμε χιούμορ αντλώντας από τον πνευματικό και αισθητικό εξοπλισμό μας· πρόκειται για σαγηνευτική πτυχή της ανθρώπινης εμπειρίας που μας φέρνει κοντά, ώστε να αντιμετωπίζουμε προβληματικές καταστάσεις και να αμφισβητούμε κοινωνικές νόρμες. Το χιούμορ έχει πνοή θεϊκή· υπενθυμίζει την ταπεινότητά μας και συνάμα την ικανότητά μας να βρίσκουμε φως στις σκοτεινές στιγμές μας· οφείλουμε να το σεβόμαστε!
Ο Κώστας Θεολόγου είναι Διευθυντής του Τομέα
Ανθρωπιστικών, Κοινωνικών Επιστημών και Δικαίου της Σχολής ΕΜΦΕ ΕΜΠ
