Το δέος έχει έναν τρόπο να μας σταματάει μέσα στην κίνηση. Μπορεί να τρυπώσει σιωπηλά η ησυχία όταν ελάφια διασχίζουν μια αυλή ή να καταφτάσει μονομιάς, σαν ένα κύμα μουσικής που σφίγγει το στήθος, ή η ξαφνική απεραντοσύνη ενός ουρανού γεμάτου αστέρια.
(Το δέος είναι το αίσθημα που μας διακατέχει όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με κάτι πολύ μεγαλύτερο και σπουδαιότερο από τον εαυτό μας και πολλές φορές ξεπερνά το γνωστικό μας επίπεδο).
«Το δέος μού θυμίζει ότι πίσω από το συνηθισμένο βρίσκεται το άπειρο», λέει ο Hari Srinivasan, μεταδιδακτορικός ερευνητής στη νευροεπιστήμη στο Πανεπιστήμιο Vanderbilt.
Αυτές οι στιγμές μπορεί να μοιάζουν φευγαλέες, αλλά οι επιστήμονες λένε ότι αφήνουν διαρκές αποτύπωμα στο σώμα και το μυαλό. Μια μελέτη του Harvard το 2023 διαπίστωσε ότι μόλις 15 λεπτά στη φύση μπορούν να βελτιώσουν την ψυχική υγεία, υπογραμμίζοντας πόσο γρήγορα το δέος μπορεί να καταπραΰνει το στρες και να μεταβάλλει τη φυσιολογία μας. Οι επιστήμονες πλέον ιχνηλατούν πώς αυτό το δυσπρόσιτο συναίσθημα διατρέχει το νευρικό σύστημα και γιατί μοιάζει τόσο διαφορετικό από οτιδήποτε άλλο βιώνουμε.
Η επιστήμη του δέους
Ο Dacher Keltner, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, Μπέρκλεϊ, και συγγραφέας του Awe: The New Science of Everyday Wonder and How It Can Transform Your Life, έχει αφιερώσει δεκαετίες στο να μελετά πώς το δέος αναδιαμορφώνει το νου.
Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι το δέος δεν αλλάζει μόνο το πώς νιώθουμε, αλλάζει και με το πώς λειτουργεί το σώμα μας. Η νευροεπιστήμονας Virginia Sturm στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, Σαν Φρανσίσκο, εξηγεί ότι το συναίσθημα μετακινεί το σώμα από την «αντίδραση μάχης ή φυγής» στην πιο ήρεμη «κατάσταση ανάπαυσης και πέψης». Το δέος συνδέεται με υψηλότερο τόνο του πνευμονογαστρικού νεύρου, έναν δείκτη ενεργοποίησης του παρασυμπαθητικού νευρικού συστήματος, υποδηλώνοντας ότι μπορεί να καταπραΰνει το σώμα μέσω οδών όπως το πνευμονογαστρικό (vagus) νεύρο.
Ο Keltner βλέπει το δέος ως κάτι περισσότερο από ανακούφιση του στρες: μας ωθεί σε αυτό που η ψυχολόγος Shelley Taylor αποκαλεί «φροντίδα και σύναψη δεσμών» (tend-and-befriend), μια κατάσταση όπου η προσοχή στρέφεται προς τα έξω στην καλοσύνη, την αίσθηση του ανήκειν και τον σκοπό.
Τα οφέλη για την υγεία είναι μετρήσιμα. Ορισμένες μελέτες έχουν δείξει ότι το δέος μπορεί να μειώσει την κορτιζόλη και τη φλεγμονή. Μια μελέτη του 2015 σε 94 προπτυχιακούς φοιτητές διαπίστωσε ότι όσοι ανέφεραν συχνότερα αισθήματα δέους είχαν σημαντικά χαμηλότερα κυκλοφορούντα επίπεδα ιντερλευκίνης-6 (IL-6), ενός βιοδείκτη φλεγμονής. Το δέος ήταν ο ισχυρότερος προγνωστικός παράγοντας ανάμεσα στα θετικά συναισθήματα, ακόμη και όταν ελέγχθηκαν παράγοντες υγείας και προσωπικότητας.
Οι απεικονίσεις εγκεφάλου αποκαλύπτουν παρόμοια εικόνα. Το 2019, ερευνητές στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ ζήτησαν από 32 υγιείς ενήλικες να παρακολουθήσουν βίντεο που προκαλούσαν δέος, θετικά και ουδέτερα, μέσα σε μηχάνημα λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας (fMRI). Κατά τα αποσπάσματα που προκαλούσαν δέος, η δραστηριότητα στο «δίκτυο προεπιλεγμένης λειτουργίας» του εγκεφάλου (το σύστημα που συνδέεται με αυτοεστιασμένες σκέψεις) μειώθηκε αισθητά σε σύγκριση με τα ουδέτερα αποσπάσματα. Αυτή η ύφεση βοηθά να εξηγηθεί γιατί το δέος μοιάζει «υπερβατικό του εαυτού», τραβώντας την προσοχή μακριά από την εσωστρεφή μηρυκαστική σκέψη και προς μια ευρύτερη προοπτική.
Ακόμη άλλες εγκεφαλικές περιοχές συμπληρώνουν την εικόνα. Σε μια μελέτη με 62 νεαρούς ενήλικες, οι ερευνητές συνέκριναν εικόνες που προκαλούσαν θετικό δέος (όπως ηλιοβασιλέματα ή το σέλας) με εικόνες που προκαλούσαν αρνητικό δέος (όπως ανεμοστρόβιλοι ή τσουνάμι). Και οι δύο κατηγορίες ενέπνεαν θαυμασμό, αλλά οι αρνητικές εικόνες προκαλούσαν επίσης έξαρση του φόβου. Οι συμμετέχοντες με τη μεγαλύτερη ευαισθησία στο αρνητικό δέος εμφάνιζαν μειωμένο όγκο φαιάς ουσίας στη νησίδα, μια περιοχή που συνδέει τις σωματικές αισθήσεις με το συναίσθημα.
Η φύση προσφέρει ένα διαφορετικό αποτέλεσμα. Το 2022, ερευνητές διαπίστωσαν ότι μετά από έναν περίπατο μίας ώρας στο δάσος, 63 ενήλικες εμφάνισαν χαμηλότερη δραστηριότητα της αμυγδαλής, του «συναγερμού» του εγκεφάλου, κατά τη διάρκεια δοκιμασιών στρες σε σύγκριση με όσους περπάτησαν στην πόλη.
Επιπλέον, μια μελέτη ημερολογίου του 2023 που παρακολούθησε 269 ενήλικες για 22 ημέρες βρήκε ότι τις ημέρες όπου οι άνθρωποι βίωναν περισσότερο δέος, ανέφεραν 20% λιγότερο στρες, λιγότερα σωματικά ενοχλήματα και μεγαλύτερη ευημερία. Μια δεύτερη μελέτη σε 145 εργαζομένους υγείας κατά την πανδημία COVID-19 έδειξε το ίδιο μοτίβο.
Ακόμη και η αίσθηση του χρόνου μας λυγίζει υπό το δέος. Σε μια μελέτη του 2012 στο Psychological Science, συμμετέχοντες που βίωσαν δέος ένιωσαν τον χρόνο να «διαστέλλεται», γεγονός που τους έκανε λιγότερο ανυπόμονους, πιο γενναιόδωρους και πιο ικανοποιημένους από τη ζωή.
Σκονάκι για την καθημερινή δόση δέους
Το δέος μπορεί να μοιάζει με κάτι που προορίζεται για μοναδικές στιγμές ζωής, αλλά οι ερευνητές λένε ότι είναι εκπληκτικά εύκολο να το πυροδοτήσουμε στην καθημερινότητα. Παρότι κάποιοι άνθρωποι είναι φυσικά πιο «επιρρεπείς στο δέος», «όλοι μπορούμε να δημιουργήσουμε πρακτικές που καλλιεργούν το δέος στην καθημερινή ζωή», λέει η Sturm.
Και δεν χρειάζεται να είναι μοναχική εμπειρία. Το δέος τείνει να ανθίζει σε ομάδες αυτό που ο κοινωνικός ψυχολόγος Émile Durkheim αποκαλεί «συλλογική έξαρση» (collective effervescence), καθώς οι φωνές υψώνονται μαζί σε τραγούδι, άγνωστοι ξεσπούν σε ζητωκραυγές σε ένα στάδιο ή ένα πλήθος συγχρονίζει το βήμα του στο πεζοδρόμιο μιας πόλης.
Ορίστε μερικοί απλοί, τεκμηριωμένοι τρόποι για να το εντάξετε στην καθημερινότητα:
Κάντε έναν 15λεπτο «περίπατο δέους». Το να επιβραδύνετε για να προσέξετε τις υφές, τα χρώματα και τα μοτίβα στη φύση μπορεί να ανυψώσει τη διάθεση και να μειώσει το στρες. «Ακόμη και μικρές στιγμές δέους και γαλήνης συσσωρεύονται και μπορεί να είναι συγκρίσιμες με μεγαλύτερες περιόδους παρατεταμένης χαλάρωσης», λέει η Sturm. Σε δοκιμή της το 2021 με 60 μεγαλύτερους ενήλικες, οι συμμετέχοντες που έκαναν εβδομαδιαίους «περιπάτους δέους» εστιάζοντας στο περιβάλλον τους ανέφεραν μεγαλύτερες αυξήσεις στα θετικά συναισθήματα και μεγαλύτερες μειώσεις στην ενόχληση σε σχέση με μια ομάδα ελέγχου.
Κάντε ένα «διάλειμμα ουρανού». Ακόμη και λίγα λεπτά κοιτάζοντας ψηλά—τα σύννεφα που αλλάζουν, τα αστέρια που εμφανίζονται, το φως που σβήνει—μπορούν να επαναφέρουν την προοπτική. Στην έρευνα του Keltner, έχει φανεί ότι σύντομες στιγμές οπτικού δέους καταλαγιάζουν την αυτοεστίαση και αυξάνουν τα αισθήματα σύνδεσης. Σε ένα πείραμα, όσοι κοίταξαν κάτι απέραντο, όπως ψηλές ευκαλύπτους, ήταν πιο πιθανό να βοηθήσουν άλλους στη συνέχεια σε σύγκριση με άτομα που κοίταξαν συνηθισμένα κτίρια.
Ακούστε μουσική που προκαλεί δέος. Μουσική που σας προκαλεί ανατριχίλα μπορεί να ανεβάσει τη διάθεσή σας, να ανάψει τη σπίθα της έμπνευσης και να βαθύνει το αίσθημα σκοπού. Σε μια μελέτη με 52 νεαρούς ενήλικες, όσοι άκουσαν δυνατή, καθηλωτική μουσική που προκαλεί δέος, σε σύγκριση με τη σιωπή, ανέφεραν καλύτερη συναισθηματική κατάσταση, μεγαλύτερη έμπνευση και ισχυρότερη επιθυμία να βοηθήσουν τους άλλους και να βρουν νόημα στη ζωή.
Δημιουργήστε μικρο-τελετουργίες. Ο Srinivasan προτείνει να ενσωματώνετε μικρές δόσεις δέους στην ημέρα σας: θαυμάστε τα χρώματα του γεύματός σας πριν φάτε, βγείτε έξω για να εντοπίσετε ένα μοναδικό αστέρι ή διαβάστε αργά ένα ποίημα. «Το δέος δεν είναι απλώς διακόσμηση», εξηγεί, «είναι ο καθημερινός σκελετός του νοήματος. Αν χάσεις αυτές τις στιγμές, χάνεις τον συνδετικό ιστό της ζωής».
Στοχαστείτε πάνω στην ηθική ομορφιά. Σκεφτείτε ανθρώπους των οποίων η καλοσύνη ή το θάρρος διαμόρφωσαν τη ζωή σας. Ο Keltner σημειώνει ότι το δέος συχνά αναδύεται από πράξεις γενναιοδωρίας ή ταπεινοφροσύνης, υπογραμμίζοντάς μας την ανθρωπιά μας.
ΠΗΓΗ: National Geographic-Tricia Goss
