Όπως αναφέρει σε άρθρο του το BBC, τον χειμώνα και ειδικά την περίοδο των γιορτών, πολλοί από εμάς παρατηρούμε ότι τρώμε περισσότερο. Το κρύο, οι λιγότερες ώρες φωτός και η πιο “κλειστή” καθημερινότητα μας οδηγούν σε πιο πλούσια, ζεστά φαγητά, που μας προσφέρουν αίσθηση θαλπωρής και ασφάλειας. Παράλληλα, οι γιορτές, όπως τα Χριστούγεννα και η Πρωτοχρονιά, είναι άρρηκτα δεμένες με το τραπέζι: οικογενειακές συγκεντρώσεις, γλυκά, παραδοσιακά φαγητά και συνεχείς «δοκιμές» λιχουδιών δημιουργούν μια ατμόσφαιρα όπου το φαγητό δεν είναι απλώς ανάγκη, αλλά τρόπος έκφρασης αγάπης και χαράς. Έτσι, ο χειμώνας γίνεται η εποχή όπου η βιολογία μας, η ψυχολογία μας και τα κοινωνικά μας έθιμα συναντιούνται στο πιάτο.
Όταν μικραίνουν οι μέρες, πέφτει η θερμοκρασία, οι περισσότεροι από εμάς ανεβάζουμε το καλοριφέρ και ντυνόμαστε με πολλά στρώματα ρούχων για να μη νιώθουμε κρύο. Κι όμως, αυτή η δυσάρεστη αίσθηση του κρύου ίσως να είναι κλειδί για καλύτερη υγεία και, ως ένα βαθμό, για έλεγχο του βάρους.
Ο λόγος βρίσκεται σε έναν ιδιαίτερο τύπο λίπους, το λεγόμενο «καφέ λίπος». Σε αντίθεση με το λευκό λίπος, που αποθηκεύει ενέργεια και συσσωρεύεται σε κοιλιά, γοφούς και μηρούς, το καφέ λίπος καίει θερμίδες για να παράγει θερμότητα όταν κρυώνουμε. Γι’ αυτό και πολλοί επιστήμονες ελπίζουν πως, αν μπορέσουμε να το «ενεργοποιήσουμε» σωστά, ίσως συμβάλει στη μάχη κατά της παχυσαρκίας και του διαβήτη τύπου 2. Θεωρητικά, ερεθίσματα όπως το κρύο νερό, οι πικάντικες τροφές και η καφεΐνη μπορούν να το ενεργοποιήσουν, πριν όμως αρχίσουμε παγωμένα ντους και ατελείωτους καφέδες, αξίζει να δούμε τι πραγματικά ισχύει.
Τι είναι το καφέ λίπος;
Όταν γεννιόμαστε, έχουμε αρκετή ποσότητα καφέ λίπους που λειτουργεί σαν «εσωτερική σόμπα». Τα μωρά δεν έχουν αρκετό μυϊκό ιστό για να παράγουν θερμότητα με ρίγη, γι’ αυτό στηρίζονται στο καφέ λίπος για να μετατρέπουν σάκχαρα και λίπη σε θερμότητα.
Τα κύτταρα του καφέ λίπους έχουν πάρα πολλά μιτοχόνδρια, τα «εργοστάσια ενέργειας» του κυττάρου. Σε αυτά υπάρχει μια ειδική πρωτεΐνη, η UCP1 (θερμογενίνη), η οποία επιτρέπει να μετατρέπονται οι θερμίδες απευθείας σε θερμότητα και όχι σε «χρήσιμη» ενέργεια (ATP) όπως στα άλλα κύτταρα. Όπως εξηγεί ο Michael Symonds, καθηγητής αναπτυξιακής φυσιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Νότιγχαμ, όταν διεγείρεται, το καφέ λίπος μπορεί να παράξει μέχρι και 300 φορές περισσότερη θερμότητα ανά μονάδα μάζας από οποιονδήποτε άλλο ιστό στο σώμα.
Πολλά από τα στοιχεία που έχουμε προέρχονται από μελέτες σε μικρά θηλαστικά, όπως ποντίκια και αρουραίους, που διαθέτουν μεγάλες ποσότητες καφέ λίπους ώστε να αντέχουν το κρύο και να επιβιώνουν τον χειμώνα. Δεκαετίες έρευνας έχουν δείξει ότι, στα ποντίκια, το καφέ λίπος «ρουφάει» σάκχαρα και λιπαρά από το αίμα, προστατεύοντάς τα από παχυσαρκία και μεταβολικά νοσήματα, όπως ο διαβήτης και τα καρδιαγγειακά.
Στους ενήλικες ανθρώπους, η κατάσταση είναι πιο περίπλοκη. Επειδή έχουμε μάθει να ζεσταινόμαστε με ρούχα, θέρμανση και παπλώματα, για χρόνια θεωρούσαμε ότι το καφέ λίπος σχεδόν εξαφανίζεται μετά την εφηβεία, αφήνοντας μόνο το λευκό λίπος που γνωρίζουμε όλοι. Έτσι, επικράτησε η άποψη ότι δεν παίζει κάποιον ουσιαστικό ρόλο στην υγεία των ενηλίκων.
Αυτό άλλαξε το 2009, όταν ερευνητές στη Φινλανδία και τη Σουηδία έδειξαν ότι οι ενήλικες διατηρούν μικρές ποσότητες καφέ λίπους και ότι, σε θερμοκρασίες κάτω από περίπου 16°C, αυτό ενεργοποιείται και αρχίζει να προσλαμβάνει γλυκόζη και λιπαρά από το αίμα. Παράλληλα, παρατήρησαν ότι τα πιο αδύνατα άτομα είχαν συνήθως περισσότερες αποθήκες καφέ λίπους, ενώ τα παχύσαρκα λιγότερες. Όσοι είχαν περισσότερο καφέ λίπος εμφάνιζαν αυξημένη ενεργειακή δαπάνη στο κρύο. Όλα αυτά οδήγησαν στην ιδέα ότι το καφέ λίπος θα μπορούσε να αποτελέσει στόχο για θεραπείες κατά της παχυσαρκίας.
Παρότι τα παραπάνω ευρήματα είναι ενθαρρυντικά, δεν είναι σαφές αν το καφέ λίπος από μόνο του αρκεί για ουσιαστική απώλεια βάρους. Το ανθρώπινο σώμα είναι μεγάλο και, συνήθως, διαθέτει πολύ μικρή ποσότητα καφέ λίπους από περίπου 0,02 μέχρι μερικές εκατοντάδες γραμμάρια, λιγότερο από 0,5% του σωματικού βάρους. Το λευκό λίπος μπορεί να αυξάνεται σχεδόν χωρίς όριο (υπάρχουν άνθρωποι με πάνω από 100 κιλά λευκού λίπους), ενώ το καφέ λίπος είναι πάντα περιορισμένο.
Γι’ αυτό, είναι μάλλον απίθανο το καφέ λίπος να «κάψει» τόσο πολύ λευκό λίπος ώστε να αδυνατίσουμε θεαματικά. Αντίθετα, φαίνεται πως ο κύριος ρόλος του στους ενήλικες μπορεί να σχετίζεται περισσότερο με τη μεταβολική υγεία: να βοηθά δηλαδή το σώμα να διαχειρίζεται καλύτερα τη γλυκόζη και τα λιπαρά, να βελτιώνει την ευαισθησία στην ινσουλίνη και να μειώνει τον κίνδυνο για επιπλοκές της παχυσαρκίας και της γήρανσης, παρά να «θεραπεύει» την ίδια την παχυσαρκία.
Πώς ενεργοποιείται το καφέ λίπος;
Ο πιο άμεσος φυσικός τρόπος είναι η έκθεση στο κρύο. Παγοκολύμπι, παγωμένα ντους, κρυοθεραπεία, όλα αυτά προκαλούν ένα «σοκ» στο σώμα, το οποίο ενεργοποιεί την αντίδραση μάχης ή φυγής. Σε αυτή τη διαδικασία απελευθερώνεται νοραδρεναλίνη, η οποία προσδένεται στα κύτταρα του καφέ λίπους και τα ενεργοποιεί.
Η μεταβολική ερευνήτρια Susanna Søberg, που μελετά χρόνια την επίδραση του κρύου, έχει δείξει ότι όσοι κολυμπούν τακτικά σε παγωμένες λίμνες τον χειμώνα καθαρίζουν τη γλυκόζη από το αίμα τους πιο γρήγορα και εμφανίζουν καλύτερη ευαισθησία στην ινσουλίνη. Αρκούν μόλις λίγα λεπτά σε παγωμένο νερό, δύο με τρεις φορές την εβδομάδα, για να υπάρχουν μετρήσιμα οφέλη στην ενεργοποίηση του καφέ λίπους, στη ρύθμιση του στρες και στον μεταβολισμό. Φυσικά, όσοι επιλέγουν συνειδητά τέτοιες δραστηριότητες συχνά γυμνάζονται και γενικά προσέχουν περισσότερο την υγεία τους, οπότε είναι δύσκολο να ξεχωρίσουμε πόσο ακριβώς συμβάλλει το κρύο από μόνο του.
Πέρα από το πολύ έντονο κρύο, φαίνεται πως και η ήπια, αλλά σταθερή έκθεση σε χαμηλότερες θερμοκρασίες μπορεί να αυξήσει το καφέ λίπος. Σε μια μελέτη, πέντε υγιείς άνδρες κοιμούνταν για έναν μήνα σε δωμάτιο στους 19°C, φορώντας μόνο λεπτές πιτζάμες και σεντόνια. Στο τέλος του μήνα, η ποσότητα καφέ λίπους τους είχε αυξηθεί κατά περίπου 42% και είχε βελτιωθεί η ευαισθησία τους στην ινσουλίνη. Όταν όμως η θερμοκρασία ανέβηκε στους 24°C, το καφέ λίπος μειώθηκε ξανά.
Άλλη μελέτη στην Ολλανδία έβαλε 17 ενήλικες να περνούν 6 ώρες την ημέρα σε δωμάτιο 15–16°C, για 10 μέρες. Μετά το πρόγραμμα, τα άτομα είχαν πιο ενεργό καφέ λίπος, λιγότερα ρίγη και δήλωσαν ότι άντεχαν καλύτερα το κρύο.
Γίνονται επίσης πειράματα με «κρύα γιλέκα», μέσα στα οποία κυκλοφορεί κρύο νερό. Στόχος δεν είναι να τρέμει κανείς, αλλά να φτάσει λίγο πριν το σημείο που θα εμφανιστούν ρίγη και μετά να ανεβαίνει ελαφρά η θερμοκρασία του γιλέκου. Κάτι αντίστοιχο ίσως μπορεί να επιτευχθεί και με πιο απλές πρακτικές, όπως χαμήλωμα της θέρμανσης ή σύντομα κρύα ντους.
Μάλιστα, μικρές μελέτες έχουν δείξει ότι η διαμονή σε χώρο γύρω στους 14–15°C μπορεί να βελτιώσει την ευαισθησία στην ινσουλίνη σε άτομα με διαβήτη τύπου 2, ενώ καθημερινά σύντομα κρύα ντους συνδέθηκαν με λιγότερες μέρες ασθένειας στη δουλειά – ακόμη και 30 δευτερόλεπτα κρύου νερού φάνηκαν αρκετά για κάποιο όφελος.
Εκτός από το κρύο, έχουν εξεταστεί και ορισμένοι διατροφικοί παράγοντες. Η καφεΐνη – και ειδικά ο καφές, έχει βρεθεί σε ορισμένες μελέτες ότι μπορεί να διεγείρει το καφέ λίπος και να αυξήσει την καύση γλυκόζης. Ωστόσο, άλλοι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι, για να δει κανείς ουσιαστικό αποτέλεσμα μόνο από τον καφέ, θα έπρεπε να πίνει παράλογα μεγάλες ποσότητες.
Μια άλλη ουσία που έχει προσελκύσει ενδιαφέρον είναι η καψαϊκίνη, η καυτερή χημική ένωση στις πιπεριές τσίλι. Σε πειράματα με ποντίκια, η καψαϊκίνη φαίνεται να ενεργοποιεί το καφέ λίπος, ενώ σε μικρές δοκιμές σε ανθρώπους, η λήψη καψαϊκίνης σε μορφή χαπιού για μερικές εβδομάδες οδήγησε σε εντονότερη ενεργοποίηση του καφέ λίπους όταν τα άτομα εκτέθηκαν σε κρύο, σε σύγκριση με πριν.
Τι σημαίνουν όλα αυτά για εμάς;
Συνολικά, η εικόνα που σχηματίζεται είναι η εξής:
– Το καφέ λίπος στους ενήλικες δεν είναι αρκετό ώστε, μόνο του, να προκαλέσει μεγάλη απώλεια βάρους.
– Μπορεί όμως να παίξει σημαντικό ρόλο στη μεταβολική υγεία, ειδικά στη ρύθμιση της γλυκόζης και στην προστασία από επιπλοκές της παχυσαρκίας και της γήρανσης.
– Η ήπια, τακτική έκθεση στο κρύο, πιθανόν σε συνδυασμό με άλλες υγιεινές συνήθειες (άσκηση, ισορροπημένη διατροφή), ίσως αποτελεί έναν επιπλέον σύμμαχο για καλύτερο μεταβολισμό.
Με λίγα λόγια, το να κρυώνουμε λίγο παραπάνω τον χειμώνα, με μέτρο και ασφάλεια, μπορεί να βοηθήσει το σώμα μας να ενεργοποιήσει τις «καφέ» του αποθήκες και να λειτουργήσει πιο αποτελεσματικά. Δεν είναι μαγική λύση για αδυνάτισμα, αλλά μπορεί να είναι ένα ακόμα κομμάτι στο παζλ μιας πιο υγιούς ζωής.
ΠΗΓΗ: BBC, PMC, Scientific reports
