Στα τέλη του 19ου αιώνα το Κάιρο ήταν μια κηπούπολη με αρχοντικά και κήπους που έφτανε στις όχθες του Νείλου. Αραιοκατοικημένο και ήσυχο, οροθετούνταν από τα κανάλια και τις λιμνούλες που δημιουργούσαν τα νερά του ποταμού. Από το 1900 έως το 1950 παρατηρείται δόμηση σε εντατικούς ρυθμούς όπου ποικίλοι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί και σχέδια δημιουργούν κτήρια απαράμιλλης ομορφιάς. Κυρίαρχα στυλ είναι το μπαρόκ, το νεοκλασικό, το αρτ νουβό, το αρτ ντεκό, το χεδίβικο ροκοκό, το αποικιακό, το Μπαουχάουζ, το ιταλικό αναγεννησιακό, το αραμπέσκ και το νέο-φαραωνικό.
Η Monumenta, αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία για την προστασία της Φυσικής και Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς σε συνεργασία με την κα Δέσποινα Τζόβα, στέλεχος της ελληνικής Πρεσβείας στο Κάιρο και μέλος της, ξεκίνησαν την καταγραφή των κτηρίων τα οποία στεγάζουν φορείς και σωματεία της ελληνικής κοινότητας Καϊρου (ΕΚΚ), καθώς και εκείνων που είτε διαχειρίζονται είτε χρησιμοποιούν τα ελληνικά παροικιακά σωματεία στο Κάιρο, με τη σύμφωνη γνώμη της ΕΚΚ.
Στόχος είναι να καταγραφούν τα κατάλοιπα του οικιστικού παρελθόντος και παρόντος των ανωτέρω φορέων, τόσο μέσα από τη λήψη φωτογραφιών και συνεντεύξεων, όσο και μέσα από την αρχειακή μελέτη φακέλων που αφορούν στην εξέλιξη της χρήσης τους και στον τρόπο που σχετίζονται με την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα της εκάστοτε εποχής και σαφώς με την οικιστική και αστική εξέλιξη στο Κάιρο από τα τέλη του 19 ου αιώνα μέχρι τη δεκαετία του 1960.
Σε μια εποχή οικονομικής άνθισης και διείσδυσης του ξένου κεφαλαίου στην Αίγυπτο, δημιουργήθηκε μια αστική ελίτ η οποία αναζήτησε μοντέρνους τόπους κατοίκησης και διασκέδασης. Οι παλιές βίλες δεν εξυπηρετούσαν πλέον αυτόν τον σκοπό, ενώ τα νέα σύγχρονα διαμερίσματα, οι αίθουσες χορού και οι κινηματογράφοι αποτελούσαν σημεία επαφής της κοινωνίας και ανταλλαγής απόψεων.
Τα χρόνια της ακμής πέρασαν και νέες κοινωνικοπολιτικές και οικονομικές συνθήκες οδήγησαν στην παρακμή πολλών από αυτά τα σημαντικά αρχιτεκτονικά τοπόσημα. Κάποια ανακαινίζονται και επαναχρησιμοποιούνται. Άλλα γκρεμίζονται και στη θέση τους αναγείρονται τσιμεντένιοι όγκοι. Στο πέρασμα των τελευταίων 100 ετών η ΕΚΚ απέκτησε αρχιτεκτονικά διαμάντια.
Το Κάιρο στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν μια κηπούπολη με αρχοντικά και κήπους που έφτανε στις όχθες του Νείλου. Αραιοκατοικημένο και ήσυχο, οροθετούνταν από τα κανάλια και τις λιμνούλες που δημιουργούσαν τα νερά του ποταμού.
Η πολύτιμη τεχνογνωσία της Monumenta
Για την καταγραφή και την αρχιτεκτονική τεκμηρίωση χρησιμοποιείται η τεχνογνωσία της Monumenta, όπως αυτή έχει διαμορφωθεί στο πλαίσιο των συστηματικών επιστημονικών καταγραφών κτηρίων που πραγματοποιεί από το 2013, καθώς και η σχετική βιβλιογραφία για την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής και του αστικού ιστού του Καΐρου. Η πρωτότυπη αρχειακή μελέτη των Αρχείων της ΕΚΚ και οι προφορικές συνεντεύξεις αναμένεται να φέρουν στο φως σημαντικά στοιχεία για την ιστορία των κτηρίων και την ιστορία της ΕΚΚ μέσα στον χρόνο.
Με αφορμή το έργο αυτό, η Δέσποινα Τζόβα, από την ελληνική πρεσβεία στο Κάιρο που πραγματοποιεί την καταγραφή σε συνεργασία με τη Monumenta, παραχώρησε συνέντευξη στην HUffPost Greece.
- Πότε ξεκίνησε η καταγραφή των κτιρίων της ελληνικής κοινότητας στο Κάιρο και πότε αναμένεται να ολοκληρωθεί; Μέχρι σήμερα πόσα κτίρια έχουν καταγραφεί και πόσα υπολογίζεται να καταγραφούν;
Η σχέση χώρου, χρόνου και κατοίκησης με ενδιέφερε από αρκετά παλιά. Αργότερα, όταν έκανα το μεταπτυχιακό μου στη «Δημόσια Ιστορία», ασχολήθηκα με την πόλη ως βιωμένη μνήμη. Τα κτίρια δεν είναι μόνο υλικό κεφάλαιο, αλλά αποτελούν ζωντανούς μάρτυρες της εποχής τους και της πορείας των ανθρώπων που έζησαν, δούλεψαν σε αυτά και που τελικά διαμόρφωσαν το υπάρχον κτιριακό κεφάλαιο. Η κατοίκησή μου τα τελευταία 5 χρόνια στο Κάιρο και η σχέση μου με την Monumenta μου άνοιξαν νέους ερευνητικούς ορίζοντες. Η φωτογραφική αποτύπωση των κτιρίων της ελληνικής κοινότητας ξεκίνησε μόλις τον περασμένο Δεκέμβριο και έχει ολοκληρωθεί κατά 90% όσον αφορά σε αυτά που βρίσκονται εντός Καϊρου. Σημαντική είναι η καταγραφή των οικοπέδων ή των κτιρίων τα οποία έχουν πουληθεί ή έχουν καταπατηθεί και απαλλοτριωθεί στο παρελθόν. Το μεγάλο στοίχημα είναι να γίνει η αποτύπωση των κτιρίων των κοινοτήτων που έχουν συγχωνευθεί με αυτήν του Καΐρου.
- Ποιες οι προκλήσεις και ποιες οι δυσκολίες του εγχειρήματος; Με ποια χρηματοδότηση διεξάγεται;
Η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζω νομίζω ότι είναι ο χρόνος… Επειδή εργάζομαι, όλη η ερευνητική διαδικασία περιορίζεται χρονικά στον ελεύθερο χρόνο μου και τις αργίες. Οπότε καταλαβαίνετε ότι είναι ένα προσωπικό στοίχημα.
Ωστόσο και το οικονομικό είναι ένα μεγάλο ζήτημα, καθώς όλα τα έξοδα, μεταφορικά κυρίως, καλύπτονται από τον προσωπικό μου προϋπολογισμό. Η χρηματοδότηση από κάποιον ερευνητικό φορέα θα μου έδινε την δυνατότητα να επεκτείνω την έρευνά μου χρονικά και σε μεγαλύτερο βάθος.
Παράλληλα με την φωτογραφική αποτύπωση πραγματοποιώ αρχειακή τεκμηρίωση. Στο αρχείο της κοινότητας άρχισε να ανοίγεται μπροστά μου ένας κόσμος διαφορετικός, ο μαγικός κόσμος των αρχείων. Ο πλούτος του υλικού και η σημασία για την τεκμηρίωση είναι τεράστιος. Επιθυμία μου είναι η δημιουργία ενός ντοκιμαντέρ με οπτικοακουστικό υλικό και στοιχεία προφορικής ιστορίας.
Σε αυτό το σημείο θα ήθελα να επισημάνω την ανάγκη να βρεθεί ένας γενναιόδωρος ιδιωτικός φορέας ή κάποιο επιστημονικό ίδρυμα το οποίο θα χρηματοδοτήσει την ψηφιοποίηση του αρχείου της ΕΚΚ και το άνοιγμά του στην διεθνή επιστημονική κοινότητα.
- Ποιος, επίσης ο σκοπός του εγχειρήματος αυτού; Τι μαθαίνουμε από αυτό το έργο για την ιστορία της ελληνικής κοινότητας του Καΐρου και πόσο χρήσιμο μπορεί να μας φανεί;
Η ΕΚΚ έχει σπουδαία ιστορία, όμως η νέα γενιά των Ελλήνων που βρίσκονται στην Αίγυπτο δεν γνωρίζει παρά ελάχιστα. Αντίστοιχα ελάχιστα είναι και όσα γνωρίζει το ευρύ κοινό. Οι περισσότεροι γνωρίζουν κάποια πράγματα για τους μεγάλους ευεργέτες και για τις δύο κοινότητες, του Καΐρου και της Αλεξάνδρειας. Παρατηρώ ότι οι νέοι που φοιτούν στα ελληνικά σχολεία δεν συνειδητοποιούν το ιστορικό κεφάλαιο που κρύβουν. Πόσοι από αυτούς τελειώνοντας την Αχιλλοπούλειο και την Αμπέτειο στο Κάιρο γνωρίζουν ποιος ήταν ο Αχιλλόπουλος, οι Αμπέτ και οι αδερφοί Σπετσερόπουλοι που έχτισαν το κτίριο που τους στεγάζει σήμερα;
Βλέπουμε λοιπόν ότι ένας βασικός στόχος είναι η γνωριμία των νέων με το παρελθόν, οικιστικό και ανθρωπογεωγραφικό της πόλης τους – Κάιρο, Ηλιούπολη, Σούμπρα, Ζεϊτούν, Ματαρία, και όποια άλλη περιοχή του ευρύτερου Καϊρου κατοικείται από Αιγυπτιώτες Έλληνες και τους απογόνους τους. Η μνήμη απαιτεί ένα ή περισσότερα υποκείμενα για να διατηρηθεί και να καταγραφεί, ενώ τα υλικά κατάλοιπα του παρελθόντος, όπως και τα ιστορικά γεγονότα, αποκτούν διαφορετικό νόημα σε διαφορετικά κοινωνικά και πολιτισμικά πλαίσια. Στόχος είναι να γίνουν εκπαιδευτικές δράσεις στα σχολεία ώστε οι νέοι να γνωρίσουν κάποια από τα κτίρια και κυρίως να βγουν στο δρόμο με τα δελτία καταγραφής κτιρίων και να καταγράψουν ένα κτίριο στη γειτονιά τους. Να γίνουν δηλαδή οι ίδιοι φορείς της γνώσης. Όπως είπα και προηγουμένως, η εξωστρέφεια δεν πρέπει να αφορά μόνο την ομογένεια αλλά και τους Αιγύπτιους στη χώρα τους. Για να γίνω πιο σαφής, σκοπός μου είναι η προβολή της πρωτοβουλίας και στην εγχώρια πολιτιστική σκηνή μέσω αιγυπτιακών πολιτιστικών φορέων. Τα μέλη της ΕΚΚ λιγοστεύουν, η πολιτιστική και ειδικότερα η αρχιτεκτονική κληρονομιά τους στην «Νειλοχώρα» πρέπει να παραμείνει ζωντανή.
Σε μια εποχή οικονομικής άνθισης και διείσδυσης του ξένου κεφαλαίου στην Αίγυπτο, δημιουργείται μια αστική ελίτ η οποία αναζητά μοντέρνους τόπους κατοίκησης και διασκέδασης. Οι παλιές βίλες δεν εξυπηρετούν πλέον αυτόν τον σκοπό, ενώ τα νέα σύγχρονα διαμερίσματα, οι αίθουσες χορού και οι κινηματογράφοι αποτελούν σημεία επαφής της κοινωνίας και ανταλλαγής απόψεων.
- Ποιο το «κτιριακό κεφάλαιο » της ελληνικής κοινότητας του Καΐρου την εποχή της άνθησης της ελληνικής κοινότητας και της δημιουργίας μιας μεγαλοαστικής ελίτ; Τι είδη και ποιας τεχνοτροπίας κτιρίων δημιουργήθηκαν;
Στα τέλη του 19ου αιώνα το Κάιρο ήταν μια κηπούπολη με βίλες και πράσινο που έφτανε στις όχθες του Νείλου. Αραιοκατοικημένο και ήσυχο, οριοθετούνταν από τα κανάλια και τις λιμνούλες που δημιουργούσαν τα νερά του ποταμού. Από το 1900 έως το 1950 παρατηρείται δόμηση σε εντατικούς ρυθμούς όπου ποικίλοι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί και σχέδια δημιουργούν κτίρια απαράμιλλης ομορφιάς. Κυρίαρχα στυλ είναι το μπαρόκ, το νέο-κλασικό, αρτ νουβό, αρτντεκό, χεδίβικο ροκοκό, αποικιακό, Μπαουχάουζ, ιταλικό αναγεννησιακό, αραμπέσκ και νέο-φαραωνικό. Σε μια εποχή οικονομικής άνθισης και διείσδυσης του ξένου κεφαλαίου στην Αίγυπτο, δημιουργείται μια αστική ελίτ η οποία αναζητά μοντέρνους τόπους κατοίκησης και διασκέδασης. Οι παλιές βίλες δεν εξυπηρετούν πλέον αυτόν τον σκοπό, ενώ τα νέα σύγχρονα διαμερίσματα, οι αίθουσες χορού και οι κινηματογράφοι αποτελούν σημεία επαφής της κοινωνίας και ανταλλαγής απόψεων.
Στο πέρασμα των τελευταίων 100 ετών, η ΕΚΚ απέκτησε οικόπεδα και αρχιτεκτονικά διαμάντια. Στο πλαίσιο της λειτουργίας και εκπλήρωσης των σκοπών της, η διευθέτηση της ακίνητης περιουσίας της παίζει σημαντικό ρόλο, τόσο όσον αφορά στην οικονομική αξιοποίησή της, όσο και στην διατήρηση σημαντικών προσοδοφόρων ακινήτων και ιδρυμάτων.
Παρατηρώ ότι οι νέοι που φοιτούν στα ελληνικά σχολεία δεν συνειδητοποιούν το ιστορικό κεφάλαιο που κρύβουν. Πόσοι από αυτούς τελειώνοντας την Αχιλλοπούλειο και την Αμπέτειο στο Κάιρο γνωρίζουν ποιος ήταν ο Αχιλλόπουλος, οι Αμπέτ και οι αδερφοί Σπετσερόπουλοι που έχτισαν το κτίριο που τους στεγάζει σήμερα;
- Πότε ιδρύθηκε και ποιο το έργο της ελληνικής κοινότητας Καΐρου;
Η ΕΚΚ ιδρύθηκε το 1904 και πρώτος της Πρόεδρος ήταν ο Αλέξανδρος Ρόστοβιτς Μπέης με καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη. Η ίδρυση της Κοινότητας προήλθε από την ανάγκη δημιουργίας ενός αμιγώς ελληνικού φορέα ο οποίος θα εκπροσωπούσε τα συμφέροντα της ανερχόμενης αστικής τάξης στο Κάιρο, στην Αλεξάνδρεια αυτή η τάξη είχε ήδη δημιουργηθεί και διαπρέψει. Από το 1856 είχε δημιουργηθεί υπό τον εκάστοτε Πατριάρχη Αλεξανδρείας η εν Καΐρω Ελληνική Κοινότητα των Ορθοδόξων. Ο χαρακτήρας της συγκεκριμένης κοινότητας ήταν κυρίως ελληνορθόδοξος, καθώς μέλη της ήταν και αρκετοί Συρορθόδοξοι και άλλοι αραβόφωνοι ορθόδοξοι που υπάγονταν στο Πατριαρχείο. Η ύπαρξη εκείνης της κοινότητας δεν εξυπηρετούσε τα εθνικά συμφέροντα και δεν μπορούσε να διαφυλάξει την ελληνικότητα των υπαρχόντων φιλανθρωπικών και εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, καθώς και την Ίδρυση Ελληνικού Ναού, Νοσοκομείου και Γηροκομείου. Η ΕΚΚ υπάγεται στη δικαιοδοσία της ελληνικής κυβέρνησης και δικαιοσύνης. Ο Αλέξανδρος Ρόστοβιτς και ο ΝέστοραςΤσανακλής ήταν οι πρωτεργάτες για την ίδρυση της Ελληνικής Κοινότητας Καΐρου. Η Κοινότητα πέρα από το προφανές έργο της δημιούργησε τις συνθήκες για την ανάπτυξη του ευεργετισμού στην καϊρινή παροικία, όπου η ατομική φιλοδοξία και το όραμα συναντούν το συλλογικό καλό. Σπουδαίοι άνθρωποι επέλεξαν να κάνουν δωρεές και να αφήσουν κληροδοτήματα τα οποία θα μπορούσαν να «αιμοτοδοτούν» στο διηνεκέςσημαντικά ιδρύματα, όπως το Νοσοκομείο, τα εκπαιδευτήρια και τις εκκλησίες.
- Ποια κτίρια της ελληνικής κοινότητας του Καΐρου είναι εκείνα που παρουσιάζουν το μεγαλύτερο ενδιαφέρον και γιατί;
Η ΕΚΚ, από την ίδρυσή της το 1904, μέσα σε λίγα χρόνια χάρη στις χορηγίες και τις ευεργεσίες σπουδαίων Αιγυπτιωτών, αλλά και στην άοκνη προσπάθεια και συνεισφορά των μελών της, χτίζει εκκλησία, σχολεία και νοσοκομείο. Παράλληλα, στην προσπάθειά της να προωθήσει τους σκοπούς της και να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα των παροίκων στο Κάιρο, εκμεταλλεύεται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την ακίνητη περιουσία, την οποία είτε δημιουργεί η ίδια, είτε της περιέρχεται από κληροδοτήματα και δωρεές. Τα κτίρια που αυτή τη στιγμή ανήκουν στην ΕΚΚ είναι μεγάλης ιστορικής και αρχιτεκτονικής σημασίας είναι μάρτυρες της εποχής τους και της οικονομικής ευμάρειας. Ανάλογα με την χρήση του το καθένα παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον. Ο Ιερός Κοινοτικός Ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης για παράδειγμα, συμπυκνώνει σε κάθε στάδιο της ανοικοδόμησης, της διακόσμησης και αγιογράφησης, των ανακαινίσεων και επισκευών του, στοιχεία της αρχιτεκτονικής και της διακοσμητικής τέχνης της περιόδου από την θεμελίωσή του το 1906 μέχρι την πιο πρόσφατη ανακαίνιση το 2019. Η ανοικοδόμησή του τάραξε τα οικονομικά της Κοινότητας η οποία έφερε εις πέρας έναν αρχιτεκτονικό άθλο σε αρχικό σχέδιο του Δημήτριου Φαβρίκιου Πασά, προσωπικού αρχιτέκτονα του Χεδίβη Ισμαήλ.
- Που θα παρουσιαστούν τα αποτελέσματα της καταγραφής σας; Θα υπάρχει πρόσβαση από το πλατύ κοινό;
Δεν νοείται έρευνα που δεν έχει ως στόχο τα αποτελέσματά της να καταστούν ανοιχτά στο ευρύ κοινό. Ο ερευνητής και ιδιαίτερα όποιος κάνει ιστορική έρευνα κρίνεται από τον εαυτό του, τα μέλη της επιστημονικής κοινότητας και φυσικά από το ευρύ κοινό. Ήδη μια πρώτη παρουσίαση της πρωτοβουλίας προγραμματίζεται για το Ιανουάριο. Στόχος είναι να παρουσιαστεί η μεθοδολογία και οι στόχοι της έρευνας, μαζί με κάποια αρχικά αποτελέσματα ώστε να τραβήξουμε την προσοχή του κοινού στις καταγραφές και την τεκμηρίωση. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να επισημάνω την σημασία της προφορικής ιστορίας και των ατομικών αφηγήσεων που θα δώσουν μια νέα ώθηση και ποιότητα στην έρευνα. Το βιωμένο αστικό τοπίο όπως αποτυπώνεται στις αφηγήσεις εκείνων που έζησαν ή πέρασαν κάποιες στιγμές στα κτίρια μπορεί να αυξήσει το αίσθημα της εμπιστοσύνης και της συμπερίληψης.
