Όταν κατεβαίνουν από τις βάρκες των διακινητών στις ελληνικές ακτές, πολλοί πρόσφυγες δεν έχουν άλλα υπάρχοντα εκτός από τα ρούχα και το σωσίβιο που φοράνε. Ότι κι αν έχουνε στις τσέπες τους, άνθρωποι που συχνά δεν έχουν ξαναδεί θάλασσα στη ζωή τους, στα σωσίβια επαφίουν τις ελπίδες τους αν κάτι στραβώσει στο πέρασμα του Αιγαίου. Μετά την αποβίβασή τους, αμέσως τα ξεφορτώνονται- αχρείαστα πλέον, ίσως και θλιβερά ενθύμια μιας περιπέτειας ζωής, σωρεύονταν κατά χιλιάδες στις παραλίες της Μυτιλήνης, της Χίου και των άλλων ελληνικών νησιών. Οι επιτήδειοι που τόσο θέλγονταν από τις εξωλέμβιες των «δουλεμπορικών», δεν είχαν κέρδος από την περισυλλογή τους.
«Οι μεγάλες ροές δημιούργησαν ανάλογους όγκους απορριμάτων- τα σωσίβια, υλικά με μεγάλο κύκλο ζωής απειλούσαν να δημιουργήσουν μια περιβαλλοντική βόμβα στη Χίο», λέει ο Σωκράτης Συριώδης, πρόεδρος του Φορέα Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων Δήμου Χίου (ΔΙΑΝΟΧ Α.Ε.). «Δεν μπορέσαμε να τα διαθέσουμε σε καμιά εταιρεία ανακύκλωσης. Ήρθαμε σε επαφή με τις μεγαλύτερες εταιρείες, αλλά καμιά δεν ήθελε να τα διαχειριστεί. Τα περισυλλέγαμε από τις ακτές και τα αποθηκεύαμε στον χώρο του ΧΥΤΑ. Δεν επιτρέπεται να τα «θάψουμε», απλώς τα στοιβάζαμε σε δύο τεράστιους σωρούς».
Ο Jai Μέξης, ένας 27χρονος Έλληνας αρχιτέκτονας και ακτιβιστής στο προσφυγικό, ιδρυτής της οργάνωσης Odyssea, πήρε την πρωτοβουλία της μεταποίησης των χιλιάδων σωσιβίων σε χρηστικά αντικείμενα που θα διανέμονται στους πρόσφυγες, ή θα πωλούνται μέσω του e- shop που σύντομα θα ανέβει στο διαδίκτυο (fb: Odyssea community). Τα έσοδα θα διατίθενται για την κάλυψη αναγκών των προσφύγων αλλά και των τοπικών κοινωνιών που επωμίστηκαν την πρώτη υποδοχή και φιλοξενία τους.
Δεν είναι μια συνηθισμένη περίπτωση ακτιβιστή ο Jai- με γονείς ακτιβιστές, πέρασε τα παιδικά του χρόνια σε μια πολυπολιτισμική κοινότητα στην Ινδία, «ένα πολυθρησκευτικό περιβάλλον με κοινή την διάθεση εθελοντισμού από όλα τα μέλη», όπως λέει ο ίδιος.
«Σπούδασα αρχιτεκτονική στη Γλασκώβη και στις μεταπτυχιακές μου σπουδές στη Βενετία άνοιξε για μένα το ιδιαίτερο κομμάτι της ανθρωπιστικής αρχιτεκτονικής- τη δημιουργία δηλαδή υποδομών, όπως σχολεία και νοσοκομεία, σε κοινότητες ανθρώπων που δεν είχαν προηγούμενη πρόσβαση σε αυτά. Στις αρχές του 2013 βρέθηκα σε προσφυγικό καταυλισμό Σύρων στην Ιορδανία, οι ανάγκες ήταν τεράστιες και για μένα ήταν το πρώτο δυνατό «βάπτισμα πυρός». Ανέλαβα να εντοπίσω όλα τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι ΜΚΟ που εργάζονταν επί τόπου- και φυσικά να προτείνω συγκεκριμένες λύσεις. Από την εμπειρία μου εκεί προέκυψε και η διπλωματική μου εργασία, που βραβεύτηκε από τον Δήμο της Γλασκώβης. Επιστρέφοντας στην περιοχή ανέλαβα τον σχεδιασμό του fab lab του τεράστιου προσφυγικού καταυλισμού του Ζάταρι- εκεί σε διαδραστικά workshops δίνεται πρόσβαση σε καινοτόμες τεχνολογίες, όπως η τρισδιάστατη εκτύπωση, σε πρόσφυγες αλλά και ντόπιους, ώστε να επιγχάνεται ώσμωση τοπικού και προσφυγικού πληθυσμού. Μελετήσαμε 120.000 ανθρώπους, τι επαγγελματικές δεξιότητες έχει ο καθένας και προσπαθήσαμε να τους δώσουμε τα μέσα να ξαναφτιάξουν οι ίδιοι τη ζωή τους, αντί να παραμένουν άπραγοι και εξαρτώμενοι. Και δεν έχω πρόβλημα να το πω- η απραξία είναι παράγοντας περιθωριοποίησης και εγκληματικότητας. Πολλά κακά μπορούν να συμβούν σε έναν μαντρωμένο άνθρωπο».
Μετά τις δύο αποστολές στην Ιορδανία, ο Jai επέστρεψε στην Ελλάδα, για να στηρίξει, όπως λέει ο ίδιος, «στο κίνημα αλληλεγγύης που ολοένα μεγαλώνει». Ξεκίνησε να βοηθάει σαν ανεξάρτητος εθελοντής στην Κοινωνική Κουζίνα «Ο Άλλος Άνθρωπος» και βρέθηκε στην Λέσβο. «Πέρα από το ανθρώπινο δράμα των προσφύγων, η εικόνα των ακτών ήταν σοκαριστική- όλες πορτοκαλί και μαύρες, από τις βάρκες και τα σωσίβια. Αρχίσαμε να οργανώνουμε εθελοντικούς καθαρισμούς των παραλιών, ενώ τα λαμόγια έτρεχαν να αρπάξουν τις βάρκες. Επειδή υπήρχε οξεία ανάγκη στεγασης των ανθρώπων, με τον ντόπιο αρχιτέκτονα και ιστιοπλόο Γιώργο Μαλακό ξεκινήσαμε από τις βάρκες να φτιάχνουμε καταλύμματα. Σε 3- 4 μέρες φτιάξαμε 5 μεγάλες σκηνές. Χειρωνακτική εργασία, μάχες με τα λαμόγια για να μαζέψουμε την πρώτη μας ύλη, δεν έλειψαν οι τσαμπουκάδες- μηχανές και βενζίνες «έφευγαν» αμέσως, προτού προλάβουν οι πρόσφυγες να πατήσουν στεριά, αλλά εμείς θέλαμε τις βάρκες που τις περισσότερες φορές ήταν σκισμένες και, άρα, άχρηστες στους επιτήδειους. Φορτώναμε την βάρκα, τα κόντρα πλακέ, τις μεμβράνες και τα σκοινιά της, την ανοίγαμε, την πλέναμε και την εφαρμόζαμε σε σκελετούς παρατημένων σιδεροκατασκευών. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν μια αδιάβροχη σκηνή, εξαιρετικά αποτελεσματική για τις ανάγκες».
Ακολούθησε η ιδέα της μεταποίηησης των σωσιβίων. «Πρόβλημα για τον αρχιτέκτονα σημαίνει ευκαιρία», μου λέει. «Τα σωσίβια δεν μπορούν να θαφτούν ούτε να καούν και δεν είναι βιοδιασπώμενα. Όμως, στην κορυφή της πυραμίδας της ανακύκλωσης είναι η επανάχρηση (upcycling). Απευθύνθηκα στους δημάρχους (Χίου και Λέσβου), λέγοντάς τους ότι έχω μια ιδέα για την μεταποίησή τους, αλλά χρειάζομαι πρώτη ύλη. Και έπρεπε να ξεκαθαριστεί σε ποιον ανήκουν αυτά τα «σκουπίδια»- νομικά στο Λιμενικό, αλλά αυτό δεν μπορεί να τα διαχειριστεί. Τυπικά θα έπρεπε ένα χρόνο μετά από την συλλογή τους να γίνει πλειστηριασμός... Όμως, οι Δήμοι με δικό τους ανθρώπινο δυναμικό και φορτηγά έκαναν την αποκομιδή τους, επομένως η κοινή λογική υπαγόρευε ότι σε αυτούς ανήκουν. Πίεσα τους Δήμους και τα αρμόδια υπουργεία να ξεκαθαρίσει το νομικό καθεστώς και να προχωρήσουμε σε σύμβαση για την μεταποίησή τους. Ήταν θετικοί στην ιδέα και έγινε σχετική νομοθετική ρύθμιση. Σχηματίστηκε ένας πυρήνας ανθρώπων, δημιουργήσαμε την Odyssea, διοργανώσαμε workshops και designers άρχισαν να επεξεργάζονται ιδέες. Και παρότι έχουμε πολλάκις «φάει τα μούτρα» μας από τη γραφειοκρατία, παραμένουμε σε επαφή και με τους θεσμούς».
«Ήμασταν επιφυλακτικοί όταν μας προσέγγισε η Odyssea- δεν είναι όλες οι ΜΚΟ σοβαρές», λέει ο Σωκράτης Συριώδης από τον Δήμο Χίου. «Αλλά μάθαμε για το έργο του Jai στην Ιορδανία, μας μίλησε με πολύ καλά λόγια η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες και υπογράψαμε σύμβαση που προβλέπει την μεταφορά των σωσιβίων με έξοδα της Odyssea στην Αθήνα, όπως και την καταβολή στον Δήμο Χίου ενός σεντ/ σωσίβιο. Έχουμε πολύ καλή συνεργασία και μέχρι τώρα έχουμε στείλει δυο φορτία με 4.500 σωσίβια συνολικά- υπάρχουν άλλα περίπου 100.000».
Η κυρία Ευτυχία Τζαβάρα είναι σχεδιάστρια μόδας και συμμετάσχει εθελοντικά στην μεταποίηση των σωσιβίων. «Βοήθησα εθελοντικά την Odyssea να ετοιμάσει κάποια πρώτα δείγματα προϊόντων, να δούμε στην πράξη τις δυσκολίες του εγχειρήματος και πως θα διαμορφώσουμε προϊόντα χρήσιμα και σε προσιτές τιμές. Η πρώτη μας ύλη δεν ήταν «καθαρή», χρειάζεται επεξεργασία και έπρεπε να βρούμε πως θα αποδομούμε γρήγορα ένα σωσίβιο και να σκεφτόμαστε τι μπορούμε να φτιάξουμε από αυτό χωρίς να πηγαίνει τίποτα χαμένο», λέει η ίδια. Την ρωτάω για τα προϊόντα που έχουν προκύψει. «Καταλήξαμε σε δύο σχεδιαστικές γραμμές», απαντάει. «Η πρώτη ονομάστηκε basic και περιλαμβάνει τα πιο οικονομικά προϊόντα. Δύο ειδών t- shirt, με μικρά κομμάτια από περισσεύματα σωσιβίων ραμένα πάνω τους, θήκη i- pad (κατασκευάζεται από το μπροστινό μέρος ενός σωσιβίου), θήκη τετραδίων (κατασκευάζεται από την πλάτη του σωσιβίου), μπρελόκ και βραχιόλια. Και σχεδιάζουμε μια δεύτερη σειρά προϊόντων, πιο προσεγμένη σχεδιαστικά και πιο ακριβή σε τιμή. Το βασικό υλικό θα προέρχεται από τις βάρκες των προσφύγων και θα αφορά προϊόντα όπως: πορτοφόλια, φακέλους, σημειωματάρια και σακίδια πλάτης». Ποια είναι όμως τα στάδια της μεταποίησης των σωσιβίων;
«Αρχικά τα ταξινομούμε σε κατηγορίες ανάλογα με τα σχέδια, τα μεγέθη και τα χρώματά τους. Ύστερα ανοίγουμε το σωσίβιο και βγάζουμε το υλικό (αφρολέξ) που έχει μέσα. Ακολουθεί ο καθαρισμός τους- το περίβλημα που έχει απομείνει πλένεται και κόβεται βάση του πατρόν κάθε προϊόντος. Τίποτα δεν πετιέται- ακόμα και το αφρολέξ επαναχρησιμοποιείται για την εσωτερική επένδυση της i- pad θήκης. Σκοπός μας είναι να εμπλέξουμε στη διαδικασία μεταποίησης και τους πρόσφυγες αλλά υπάρχουν νομικές δυσκολίες όσον αφορά το εργασιακό καθεστώς τους». Ο Rohim, ένας 22χρονος Αφγανός, σήμερα ζει στον προσφυγικό καταυλισμό του Ελαιώνα. Το ταξίδι του από το Αφγανιστάν στην Ευρώπη ήταν δραματικό- στο Ιράν απήχθη από συμμορία, στο Αιγαίο η βάρκα που μετέφερε τον ίδιο, την μητέρα του κι άλλους 40 ανθρώπους, ανατράπηκε. Η μητέρα του Rohim και άλλοι 15 άνθρωποι, από τότε (επίσημα) αγνοούνται. «Κάνω μαθήματα ελληνικών και εκεί έμαθα για την Odyssea, τους γνώρισα και είδα να μεταποιούν τα σωσίβια που φορούσα κι εγώ... Στο camp οι συνθήκες ζωής είναι καλές αλλά έπληττα, ήθελα να εργαστώ κάπως. Προς το παρόν εργάζομαι εθελοντικά, κόβω τα σωσίβια και βγάζω το αφρολέξ- είναι μια δραστηριότητα που με βγάζει από την απραξία του καταυλισμού», μου λέει.
«Η μεταποίηση των υλικών θα δημιουργήσει θέσεις εργασίας για ανθρώπους στα νησιά και την Αθήνα, βιοτεχνίες και άλλες μικρές ελληνικές επιχειρήσεις θα πάρουν δουλειές», λέει ο Jai. «Σκοπός μας είναι η μεταποίηση να γίνεται από άνεργες μοδίστρες και πρόσφυγες- στην Χίο είναι στις προθέσεις μας να δημιουργήσουμε και έναν χώρο όπου τα υλικά θα υφίστανται μια πρώτη μεταποίηση πριν φύγουν για Αθήνα. Έχουμε δημιουργήσει μια σειρά χρηστικών, ανθεκτικών προϊόντων που θα διανέμονται στους πρόσφυγες, ενώ τα έσοδα από τις πωλήσεις των υπόλοιπων θα διατεθούν αρχικά για την αγορά μιας κινητής ιατρικής μονάδας, που θα συνδράμει στα νησιά τους ντόπιους αλλά και τους πρόσφυγες. Κυρίως, όμως, θέλουμε να εμπλέξουμε τον, συχνά, αδιάφορο και παθητικό Ευρωπαίο πολίτη σ’ αυτό το προσφυγικό ταξίδι των εκατομμυρίων συνανθρώπων του. Ρήγματα σε κοιμισμένες συνειδήσεις προσπαθούμε να ανοίξουμε».