Το πέμπτο βιβλίο του Αστικού Κώδικα, με τίτλο «Κληρονομικό Δίκαιο», που εισήχθη το 1946, αναφέρεται στο δίκαιο που ισχύει στη χώρα μας για τους Έλληνες πολίτες — πλην των μελών της μουσουλμανικής μειονότητας της Θράκης, για τα οποία ισχύει ιδιαίτερο νομικό καθεστώς στις κληρονομικές σχέσεις. Το ισχύον κληρονομικό δίκαιο αποτελεί μετεξέλιξη του βυζαντινορωμαϊκού δικαίου και, λόγω της φύσεώς του, παραμένει στατικό, χωρίς συχνές αλλαγές.
Τον εκσυγχρονισμό του παραπάνω κεφαλαίου του Αστικού Κώδικα ανέλαβε νομοπαρασκευαστική επιτροπή, με πρόεδρο τον κ. Απόστολο Γεωργιάδη, ομότιμο καθηγητή ΕΚΠΑ και ακαδημαϊκό.
Σύμφωνα με δημοσιογραφικές πληροφορίες, η επιτροπή θα παραδώσει το έργο της στα τέλη Οκτωβρίου, με σχέδιο νόμου που τροποποιεί —με καινοτόμες ρυθμίσεις— το σχετικό κεφάλαιο του ΑΚ.
Οι αλλαγές αυτές θα ισχύουν για τις κληρονομικές σχέσεις που δημιουργούνται μετά τη ψήφιση και δημοσίευση του νόμου, δηλαδή από τον θάνατο του κληρονομουμένου και εφεξής, εκτός από τις δικονομικές διατάξεις για τη δημοσίευση διαθηκών (ν. 5251/2025), οι οποίες εφαρμόζονται αμέσως, ανεξάρτητα από τον χρόνο θανάτου.
Ο σχολιασμός των αλλαγών γίνεται με βάση δημοσιογραφικές πληροφορίες και όχι το τελικό κείμενο της νομοπαρασκευαστικής επιτροπής, το οποίο δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί ή δημοσιοποιηθεί.
Ως εκ τούτου, υπάρχει ο κίνδυνος εσφαλμένων παραδοχών, ερωτημάτων ή σχολίων.
Σύμφωνα λοιπόν με τις πληροφορίες, το νομοσχέδιο εισάγει νέους θεσμούς στο κληρονομικό δίκαιο, όπως:
α) Κληρονομικές συμβάσεις
Εισάγεται η κληρονομική σύμβαση, που καταρτίζει ο διαθέτης κατά τη διάρκεια της ζωής του με τους κληρονόμους του, ορίζοντας τα μερίδιά τους. Με τον τρόπο αυτό μειώνονται οι δικαστικές διαμάχες μετά τον θάνατό του.
Δεν είναι ακόμη γνωστό αν η σύμβαση αυτή θα είναι ελεύθερα ανακλητή από τον διαθέτη πριν τον θάνατό του ή αν θα απαιτείται αιτιολογημένος λόγος ανάκλησης, και ποιος θα είναι αυτός.
β) Συντροφικοί δεσμοί
Αναγνωρίζονται ρητά κληρονομικά δικαιώματα για άτομα που συμβίωσαν με τον θανόντα χωρίς να είναι παντρεμένοι ή να έχουν καταρτίσει σύμφωνο συμβίωσης.
Δεν είναι γνωστές ακόμη οι προϋποθέσεις που θα θέσει ο νόμος για να θεωρηθεί μια σχέση —ετερόφυλη ή ομόφυλη— «συντροφικός δεσμός». Χρειάζεται όμως προσοχή στις λεπτομέρειες, καθώς ενδέχεται να δημιουργηθούν σοβαρά, οικογενειακής φύσεως προβλήματα.
Προσωπικά, δεν συμφωνώ με τη διάταξη αυτή, καθώς οι σύντροφοι μπορούν να ρυθμίσουν τις κληρονομικές σχέσεις τους με διαθήκη, όπως συνηθίζεται. Διαφορετικά, ανοίγει στάδιο δόξας λαμπρό για τους δικηγόρους.
γ) Περιορισμός του κληρονομικού δικαιώματος των συζύγων που βρίσκονται σε διάσταση.
δ) Νόμιμη μοίρα
Προβλέπεται αναδιάρθρωση του ποσοστού της νόμιμης μοίρας για τον επιζώντα σύζυγο: από το ¼ που ισχύει σήμερα, στο 1/3 της κληρονομικής περιουσίας, χωρίς όμως αλλαγή στον τρόπο υπολογισμού της ή στα περιουσιακά στοιχεία που καταλογίζονται σε αυτή.
ε) Μετατροπή της νόμιμης μοίρας από εμπράγματο δικαίωμα σε ενοχική απαίτηση
Αυτό σημαίνει ότι ο κληρονόμος δεν θα γίνεται αυτομάτως συνιδιοκτήτης της κληρονομικής περιουσίας, αλλά θα αποκτά χρηματική απαίτηση ή ισάξια περιουσιακά στοιχεία.
Σκοπός της διάταξης, η οποία ανατρέπει το ισχύον δίκαιο, είναι να αποφευχθεί ο κατακερματισμός της περιουσίας και να απλοποιηθούν οι διαδικασίες εκκαθάρισης.
στ) Αποποίηση της κληρονομίας
Οι κληρονόμοι, για να μην αναλάβουν τα χρέη του κληρονομουμένου, αποποιούνται την κληρονομία με δήλωση στο δικαστήριο.
Το 2024 καταγράφηκαν περίπου 60.000 αποποιήσεις.
Εξετάζονται μέτρα —που δεν έχουν ακόμη ανακοινωθεί— για τον περιορισμό τους, όπως:
- θέσπιση χρονικού ορίου για τη δήλωση αποδοχής ή αποποίησης, ή
- περιορισμός της ευθύνης του κληρονόμου μόνο μέχρι την αξία της κληρονομικής περιουσίας (δηλαδή, ο κληρονόμος δεν θα ευθύνεται με την προσωπική του περιουσία για τα χρέη του θανόντος).
Η ρύθμιση αυτή αποτελεί εξέλιξη της ήδη προβλεπόμενης από τον ΑΚ δυνατότητας αποδοχής επ’ ωφελεία απογραφής.
ζ) Δημοσίευση διαθηκών
Οι διαθήκες θα δημοσιεύονται πλέον από συμβολαιογράφο.
Εξακολουθεί να ισχύει η ιδιόγραφος διαθήκη, αλλά για τη δημοσίευση και την κήρυξή της απαιτείται γραφολογική και πραγματογνωμοσύνη εξέταση του γνησίου.
Υπάρχουν ωστόσο σοβαρές επιφυλάξεις για την αποτελεσματικότητα της ρύθμισης, καθώς στο παρελθόν είχαν παρουσιαστεί πολλές περιπτώσεις πλαστογράφησης ιδιόγραφων διαθηκών ατόμων χωρίς κληρονόμους, σε βάρος του Ελληνικού Δημοσίου, που είναι ο τελευταίος κατά τάξη κληρονόμος.
η) Δημιουργία ηλεκτρονικού μητρώου διαθηκών, με δυνατότητα πρόσβασης για κάθε ενδιαφερόμενο.
Η μετάβαση από το ισχύον καθεστώς στη νέα νομική κατάσταση απαιτεί τη θέσπιση μεταβατικών διατάξεων για τη ρύθμιση των εκκρεμοτήτων, για τις οποίες δεν υπάρχουν ακόμη πληροφορίες.
Αναμφίβολα, ορισμένες από τις νέες ρυθμίσεις θα επιλύσουν χρονίζοντα νομικά, οικογενειακά και οικονομικά προβλήματα, θα επισπεύσουν τις συναλλαγές και θα διευκολύνουν την αξιοποίηση των κληρονομικών περιουσιών.
Ωστόσο, όπως κάθε νέος θεσμός, θα δοκιμαστούν στην πράξη και δικαστικά, οπότε και θα φανούν τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα των νέων ρυθμίσεων.
