Γράφει ο Γεώργιος Αραμπατζής, Καθηγητής Τμήμα Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ
*
Το ζήτημα της αξίας της φιλοσοφίας σήμερα τίθεται σχεδόν αυτονόητα σε αυτόν τον τόπο από τον οποίο ακτινοβόλησε, σε όλον τον κόσμο, η πλέον ισχυρή και διαρκής φιλοσοφική σκέψη. Είναι εκπληκτικό να σκεφτεί κανείς ότι αυτά ακριβώς τα χώματα διέτρεχε ο Πλάτων, ο πατέρας όλων των φιλοσόφων του κόσμου. Εδώ, η φιλοσοφική σκέψη συμπλέχτηκε, με παραδειγματικό τρόπο, με την πολιτική δράση της δημοκρατίας και την υψηλότατη τέχνη της τραγωδίας. Το αποτέλεσμα όλων αυτών συνιστά έναν φάρο πολιτισμού και αξιών, που, ακόμη, καθοδηγεί, με την ίδια ένταση, την ανθρωπότητα προς την επίτευξη εκείνων των καθαρών ιδανικών τα οποία προσδιορίζουν αποφασιστικά το είδος μας.
Δεδομένων των ανωτέρω, ο όρος «σήμερα» στο ζήτημα της αξίας της φιλοσοφίας μοιάζει προβληματικός. Ποια η χρεία για ένα τέτοιο χρονικό προσδιορισμό όταν η αξία της φιλοσοφίας είναι ιστορικά τόσο αυταπόδεικτη; Φαίνεται, επομένως, ότι αυτή η αξία, αν και δεν αμφισβητείται ανοικτά, ωστόσο έχει υποστεί κάποια μείωση. Δεν χρειάζεται να ερευνήσει κανείς πολύ για να αντιληφθεί ότι τα θεμελιώδη και ριζικά ερωτήματα που θέτει η φιλοσοφία («ποιοι είμαστε;», «πού πηγαίνουμε;», «γιατί να υπάρχει αυτό ή εκείνο και όχι το τίποτε;») έχουν αντικατασταθεί από έναν ισχυρά εγκατεστημένο πρακτικισμό. Η υπολανθάνουσα αυτή αντίθεση, αν όχι σύγκρουση, έχει επίσης μια μακραίωνη ιστορία.
Η μοντέρνα άνοδος της φυσικής επιστήμης έθεσε τέλος στην προσπάθεια της φιλοσοφίας να προσδιορίσει μεταφυσικά τον φυσικό κόσμο. Ακολούθησε η μετάβαση της φιλοσοφικής σκέψης στην καθαρά κριτική εποχή της. Μετά τον Πρώτο και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, η ανθρωπότητα έχασε την πίστη της σε κάποιες έως τότε εγγυητικές αλήθειες, όπως η ύπαρξη ενός ηθικού ενστίκτου ή η διαφάνεια του εγώ ως προς τον εαυτό του και τα βασικά δεδομένα της συνείδησής του. Είναι εύλογο ότι η ιστορική τραγωδία που εβίωσε το θεωρούμενο ως το πιο πολιτισμένο τμήμα του κόσμου, δηλαδή η Ευρώπη, δεν μπορούσε να αφήσει ανέγγιχτες τις ισχυρές φιλοσοφικές πεποιθήσεις μας. Η φιλοσοφία, έτσι, προσέγγισε τις λεγόμενες Επιστήμες του Ανθρώπου (που δεν έχουν σχέση με τις ανθρωπιστικές αξίες). Η εν λόγω προσέγγιση σημαίνει ολοκάθαρα ότι ο άνθρωπος έχει πλέον αποβεί πρόβλημα.
Ωστόσο, στο εσωτερικό των Επιστημών του Ανθρώπου υφίσταται μια σύγκρουση. Από τη μια, έχουμε εκείνες τις διερευνήσεις που είναι προσανατολισμένες αποκλειστικά στην ιδέα μιας διαχείρισης (management). Αυτές έχουν επηρεασθεί στον ύψιστο βαθμό από τις αξίες της οικονομικής παραγωγικότητας και της τεχνολογικής αποτελεσματικότητας και θεωρούν ότι το μέλλον της ανθρωπότητας καθορίζεται απολύτως από τις δυο αυτές τάσεις. Εξ άλλου, η ίδια η έννοια της διαχείρισης υπονοεί ένα κάποιο τέλος του ιστορικού χρόνου και των ανησυχιών που τον συνόδευαν και την αντικατάστασή του από την απόλυτη επικράτηση του υπολογιστικού λογισμού (instrumental reason). Η αντίληψη αυτή δεν διαφεύγει της ανησυχίας ότι είναι μια παραπλανητική εντύπωση.
Η φιλοσοφία, ως Επιστήμη του Ανθρώπου, παρόλες τις σύγχρονες ανελίξεις της και στο εσωτερικό της κριτικής φάσης της, συνιστά μια μόνιμη διερώτηση σχετικά με το ποιοι είναι οι τελικοί σκοποί και το ενδεχόμενο πεπρωμένο της ανθρωπότητας. Αυτή η ανησυχία, αυτή η ζωντανή ακόμη μέριμνα καταδεικνύουν τον ουσιώδη επιστημονικό πυρήνα της φιλοσοφίας σήμερα. Η επιστήμη δεν θεμελιώνεται επάνω σε παγιωμένες πεποιθήσεις αλλά εμπνέεται από μια δίψα για έρευνα του πραγματικού κόσμου. Η ανησυχία της φιλοσοφίας γι’ αυτό που επέρχεται και η συνεπαγόμενη προσπάθεια διερεύνησης των εναλλακτικών κόσμων που μας περιμένουν στο μέλλον αποτελούν την επίκαιρη αξία της φιλοσοφίας η οποία προστίθεται στην μακρά παρακαταθήκη των διαπιστώσεων των οποίων αυτή είναι η κιβωτός.
*
Το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών εορτάζει επισήμως την Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας στην Αθήνα, με μία εκδήλωση που θα πραγματοποιηθεί την Πέμπτη 20 Νοεμβρίου 2025, ώρα 14:00, στο Κεντρικό Κτήριο του ΕΚΠΑ (Πανεπιστημίου 30, 106 79 Αθήνα), στη Μεγάλη Αίθουσα, παρουσία των πρυτανικών αρχών και με την τιμητική συμμετοχή του Καθηγητή Πολιτικής Φιλοσοφίας του Harvard University, Michael Sandel, ενός από τους σημαντικότερους στοχαστές της εποχής μας. Η εκδήλωση πραγματοποιείται σε συνδιοργάνωση με τον Δήμο Αθηναίων, στο πλαίσιο του κύκλου δράσεων «Το ΕΚΠΑ στην Πόλη» (υπεύθυνος: Καθηγητής Αχιλλέας Χαλδαιάκης).
Το 2025 ο εορτασμός αποκτά ιδιαίτερη σημασία για την Ελλάδα, καθώς το ΕΚΠΑ, κατόπιν απόφασης του Συμβουλίου Διοίκησης, προχώρησε στη θεσμοθέτηση επίσημου εορτασμού της Παγκόσμιας Ημέρας Φιλοσοφίας, αποδεχόμενο κοινή πρόταση των Τμημάτων Φιλοσοφίας (της Φιλοσοφικής Σχολής) και Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης (της Σχολής Θετικών Επιστημών).
Ο εορτασμός της ημέρας θεσπίστηκε από την UNESCO το 2002, με στόχο να αναδειχθεί η διαχρονική σημασία της φιλοσοφικής σκέψης ως θεμελίου για την ανάπτυξη του ανθρωπίνου πνεύματος, τόσο σε ατομικό όσο και σε πολιτισμικό επίπεδο. Το 2005, η Γενική Διάσκεψη της UNESCO αναγνώρισε επίσημα τον θεσμό, καθιερώνοντας τον ετήσιο εορτασμό του την τρίτη Πέμπτη του Νοεμβρίου.
Ο εορτασμός αυτός επιδιώκει να ενισχύσει την κριτική σκέψη, το δημόσιο διάλογο και τη φιλοσοφική εκπαίδευση, ως μέσα προαγωγής της λογικής, της δημοκρατίας και του ανθρωπισμού. Η φιλοσοφία, ως πορεία προς την αλήθεια και τη σοφία, συμβάλλει ουσιαστικά στην αυτογνωσία και στην κατανόηση του κόσμου, αποτελώντας ταυτόχρονα θεμέλιο του ανθρωπιστικού ιδεώδους και κινητήρια δύναμη της πνευματικής εξέλιξης των κοινωνιών.
Η εκδήλωση φιλοδοξεί να καθιερωθεί ως θεσμός που γεφυρώνει το ακαδημαϊκό με το δημόσιο πεδίο, αναδεικνύοντας τη φιλοσοφία ως ζωντανό και ουσιαστικό εργαλείο κατανόησης του κόσμου και της εποχής μας. Με τον εορτασμό της ημέρας στην πατρίδα της φιλοσοφίας, στη χώρα που τη γέννησε και στην πόλη της Αθήνας, όπου ο φιλοσοφικός λόγος γνώρισε την ύψιστη ακμή του, το ΕΚΠΑ τιμά τη διαχρονική σχέση του τόπου με το πνεύμα της φιλοσοφίας, συνδέοντας τον παγκόσμιο θεσμό με την κοιτίδα του φιλοσοφικού στοχασμού.”
