Παγκοσμίως, η δημοκρατία και η δημοσιογραφία δέχονται επίθεση ταυτόχρονα. Όταν είναι αδύναμη η δημοσιογραφία, υποφέρει η δημοκρατία – και το αντίστροφο. Το δικαίωμα να επικοινωνούμε και να λαμβάνουμε πληροφορίες αποτελεί θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα και μάλιστα δικαίωμα–κλειδί, που στηρίζει μια σειρά άλλων ελευθεριών.
Η ομιλία της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν και οι αντιδράσεις
Στη σχετικά πρόσφατη ομιλία της Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (State of the Union), στο 56ο λεπτό, τη στιγμή που η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν ξεκίνησε να μιλά για τη Δημοκρατία και το Κράτος Δικαίου ως εγγυητές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της δημοσιογραφίας, παρατηρήθηκαν ανεπίτρεπτες αντιδράσεις από μερίδα των μελών του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Σε λίγα μόλις λεπτά αποτυπώθηκαν όλες οι πτυχές της κρίσης και των ψηφιακών απειλών που απασχολούν σήμερα την Ευρώπη.
Α. Από τη μία πλευρά έχουμε τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης που δοκιμάζονται λόγω της κατάρρευσης των μη βιώσιμων επιχειρηματικών μοντέλων, δημιουργώντας ερήμους ενημέρωσης. Εκεί ελλοχεύει ο κίνδυνος της παραπληροφόρησης και της ξένης χειραγώγησης (FIMI: Foreign Information Manipulation Interference) με την κοινωνία να στρέφεται στα social media και σε ανεπίσημες πηγές.
Β. Αυτό το κενό είναι ο προνομιακός χώρος υπονόμευσης του ευρωπαϊκού χώρου πληροφόρησης και αποδυνάμωσης του Κράτους Δικαίου. Κακόβουλοι δρώντες, όπως η Ρωσία και η Κίνα, αξιοποιούν το κενό, δημιουργώντας εκτεταμένα δίκτυα ψευδών ειδησεογραφικών ιστότοπων και μη αυθεντικών λογαριασμών, χρησιμοποιώντας AI. Στόχος τους να καταπνίξουν τις αντίθετες φωνές, να ενισχύσουν τη διάβρωση της εμπιστοσύνης στους δημοσιογράφους, τους θεσμούς και να πλήξουν την κοινωνική συνοχή.
Εδώ να σημειώσουμε τα εξής:
- η ψηφιοποίηση του χώρου της πληροφόρησης, του χρηματοπιστωτικού τομέα και κρίσιμων υποδομών έχει διευρύνει την επιφάνεια της επίθεσης που έχουν στη διάθεσή τους οι κακόβουλοι δρώντες.
- στον τομέα του FIMI βασικά έγγραφα της Ε.Ε. όπως η «στρατηγική πυξίδα» και οι εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης αναγνωρίζουν ρητά ην κρατικά υποστηριζόμενη παρέμβαση από τη Ρωσία και την Κίνα ως συστημική απειλή για τη δημοκρατική κυριαρχία και την ευρωπαϊκή ασφάλεια.
- Βάσει έρευνας του Ευρωβαρόμετρου, οι Ευρωπαίοι πολίτες σε ποσοστό 81% θεωρούν την ξένη παρέμβαση σοβαρό πρόβλημα, ανησυχώντας για την παραπληροφόρηση, τις υβριδικές απειλές και την ξένη επιρροή.
Γ. Δυστυχώς και εσωτερικά, σε χώρες όπου συρρικνώνεται η δημοκρατία, εγχώριοι πολιτικοί δρώντες παρατηρείται ότι υιοθετούν πλέον τακτικές που κάποτε συνδέονταν μόνο με την ξένη παρέμβαση (FIMI). Για παράδειγμα στην Ουγγαρία χρησιμοποιείται αλγοριθμικά ενισχυμένη χειραγώγηση της πληροφορίας από τα κόμματα εξουσίας.
Δ. Τέλος στην πρώτη γραμμή άμυνας οι εταίροι μας, Ουκρανία, Μολδαβία και τα Δυτικά Βαλκάνια αντιμετωπίζουν τις ίδιες ψηφιακές απειλές με τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά σε μεγαλύτερη ένταση με λιγότερες θεσμικές προστασίες και εδώ ίσως η Ευρώπη χάσει συμμάχους στην υπεράσπιση των δημοκρατικών αξιών. Σημειωτέον, Γεωργία και Σερβία παρουσιάζουν δημοκρατική οπισθοδρόμηση στους δείκτες τους.
Το μέλλον της δημοσιογραφίας
Το πρότυπο του ανεξάρτητου, αντικειμενικού δημοσιογράφου βρίσκεται σε κίνδυνο. Απειλείται η ίδια η έννοια της δημοσιογραφικής δεοντολογίας. Ο δημοσιογράφος οφείλει να λειτουργεί ως επιστήμονας που αναζητά και ερμηνεύει την πραγματικότητα, και τα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης καλούνται σήμερα να αποδείξουν ότι είναι θεματοφύλακες του Κράτους Δικαίου.
Έρευνες δείχνουν ότι όπου δεν υπάρχει ανεξάρτητη ενημέρωση:
- δεν καταγγέλλονται σκάνδαλα διαφθοράς,
- δεν δίνονται λύσεις σε θέματα δημόσιας υγείας,
- μειώνεται ο ρυθμός ανάπτυξης της οικονομίας,
- καταγράφονται φτωχότερες αποδόσεις στις αγορές.
Οι αριθμοί σοκάρουν
Το 2024 καταγράφηκαν 124 νεκροί δημοσιογράφοι (οι 85 στη Γάζα) και 300 φυλακισμένοι. Χώρες όπως η Ρωσία, η Κίνα, η Μιανμάρ, η Λευκορωσία αλλά και πρόσφατα το Ισραήλ βρίσκονται στην κορυφή. Σημαντική είναι και η αμερικανική υποχώρηση: για πρώτη φορά εν ενεργεία Πρόεδρος μηνύει μεγάλο ειδησεογραφικό οργανισμό («Wall Street Journal»), ενισχύοντας τη ρητορική περί «εχθρού του λαού». Κάποτε υπήρχε διακομματική συναίνεση για την προώθηση της ελεύθερης δημοσιογραφίας μέσω του State Department· σήμερα αυτό έχει εκλείψει.
Η απάντηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Η Ε.Ε. προχωρά αντίθετα:
- Η πολωνική προεδρία έθεσε ως προτεραιότητα την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης.
- Η δανική προεδρία δίνει έμφαση στη δημοκρατική ανθεκτικότητα μέσω ΜΜΕ.
- Η φον ντερ Λάιεν ανακοίνωσε την Ευρωπαϊκή Ασπίδα Δημοκρατίας, ως ενιαίο πλαίσιο που θα συνενώσει την προστασία της δημοκρατίας, τα εργαλεία κατά των ξένων παρεμβάσεων και την εξωτερική πολιτική.
Η Ε.Ε. ήδη διαθέτει τους πιο προοδευτικούς κανονισμούς στον ψηφιακό χώρο (DSA, AI Act, GDPR), που στηρίζονται σε αξίες και ατομικά δικαιώματα, μακριά από το laissez–faire της Silicon Valley ή τα αυταρχικά μοντέλα Ρωσίας και Κίνας.
Στην Ελλάδα, οι θεσμικές μεταρρυθμίσεις που δρομολογούνται στο ενωσιακό πλαίσιο δημιουργούν ευκαιρίες για ενίσχυση της ανεξάρτητης δημοσιογραφίας, αν και η χώρα εξακολουθεί να πάσχει από χρόνιες παθογένειες: πολιτικές πιέσεις, αδιαφάνεια στη διαφήμιση, αδυναμία θεσμικής θωράκισης έναντι λογισμικού παρακολούθησης βάσει της πρόσφατης έρευνας («2025 Rule of Law Report»)
Ένας Πόλεμος χωρίς Σύνορα
Οι ψηφιακές απειλές δεν είναι μόνο στρατιωτικές ή ζητήματα κυβερνοασφάλειας. Είναι συστημικές (χτυπούν θεσμούς, κοινωνία, πληροφορία, πληροφοριακό πεδίο), είναι υβριδικές (online-offline, θεσμικές/εξωθεσμικές, εσωτερικές και εξωτερικές), είναι επίμονες και μακροπρόθεσμες, σαν καλοσχεδιασμένη καταιγίδα. Μία καταιγίδα που στοχεύει στη διαρκή φθορά της δημοκρατικής ανθεκτικότητας και επιδιώκει να αφήσει τους θεσμούς υπερφορτωμένους και τους πολίτες απογοητευμένους. Σε αυτό το περιβάλλον η δημοσιογραφία θεωρείται κρίσιμη υποδομή.
