Στις 15 Νοεμβρίου 1983, ο Ραούφ Ντενκτάς ανακοινώνει στο κατεχόμενο βόρειο τμήμα της Λευκωσίας τη μονομερή ανακήρυξη της «Τουρκικής Δημοκρατίας Βόρειας Κύπρου», με την Άγκυρα να σπεύδει να τη «νομιμοποιήσει» διπλωματικά. Σαράντα δύο χρόνια μετά, το ψευδοκράτος παραμένει αναγνωρισμένο μόνο από την Τουρκία, η Κύπρος διαιρεμένη και η λύση πιο δύσκολη από ποτέ.
Από την ανεξαρτησία στην εισβολή και τη διχοτόμηση
Η Κυπριακή Δημοκρατία ανακηρύσσεται ανεξάρτητο κράτος το 1960, με εγγυήτριες δυνάμεις την Ελλάδα, την Τουρκία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Οι διακοινοτικές ταραχές του 1963-64 και η αποχώρηση των Τουρκοκυπρίων από τα κρατικά όργανα οδηγούν σε μια εύθραυστη, de facto χωριστή διοίκηση. Το καλοκαίρι του 1974, το πραξικόπημα της χούντας των Αθηνών, που θέλησε να γκρεμίσει τον Μακάριο, προκαλεί την τουρκική στρατιωτική εισβολή, στη βάση – όπως υποστηρίζει η Άγκυρα – των Συνθηκών Εγγυήσεως. Η επιχείρηση «Αττίλας» καταλήγει στην κατοχή περίπου του 37% του νησιού, σε νεκρούς Κύπριους και Ελλαδίτες πατριώτες, σε σωρεία αγνοούμενων, στον εκτοπισμό δεκάδων χιλιάδων Ελληνοκυπρίων και στην ουσιαστική γεωγραφική διχοτόμηση.
Το 1975 ανακηρύσσεται το «Τουρκικό Ομοσπονδιακό Κράτος της Κύπρου», προάγγελος της επόμενης μονομερούς κίνησης.
Οκτώ χρόνια μετά, στις 15 Νοεμβρίου 1983, το «κοινοβούλιο» στα κατεχόμενα εγκρίνει ομόφωνα τη «Διακήρυξη Ανεξαρτησίας» της λεγόμενης «Τουρκικής Δημοκρατίας Βόρειας Κύπρου». Το κείμενο, που είχε συνταχθεί λίγες ημέρες νωρίτερα, παρουσιάζεται από τον Ραούφ Ντενκτάς στη βόρεια Λευκωσία και καταλήγει στην ανακήρυξη ενός «ανεξάρτητου και κυρίαρχου κράτους» στα κατεχόμενα εδάφη της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η ανακήρυξη δεν θα μπορούσε να γίνει χωρίς την πλήρη στήριξη της Άγκυρας. Η τουρκική κυβέρνηση σπεύδει την ίδια ημέρα να αναγνωρίσει επίσημα το νέο μόρφωμα και μέχρι σήμερα παραμένει το μόνο κράτος-μέλος του ΟΗΕ που το αναγνωρίζει.
Η Κυπριακή Δημοκρατία απαντά με διπλωματική αντεπίθεση. Τρεις ημέρες αργότερα, στις 18 Νοεμβρίου 1983, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ υιοθετεί το ψήφισμα 541. Κρίνει νομικά άκυρη τη μονομερή ανακήρυξη, καλεί όλα τα κράτη να μην την αναγνωρίσουν και αναγνωρίζει μόνο την Κυπριακή Δημοκρατία ως νόμιμο κράτος στο νησί. Ακολουθεί το ψήφισμα 550 (1984), που καταδικάζει κάθε προσπάθεια για διαμελισμό ή προσάρτηση των κατεχόμενων εδαφών.
Η Κύπρος στην ΕΕ, το ψευδοκράτος στο διπλωματικό περιθώριο
Το 2004, παρά τη μη λύση, η Κυπριακή Δημοκρατία εντάσσεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Το κοινοτικό κεκτημένο παραμένει «παγωμένο» στα κατεχόμενα, όσο διαρκεί η κατοχή και η de facto διχοτόμηση. Παρά τις αλλεπάλληλες πρωτοβουλίες του ΟΗΕ (Χάρα Ανάν, συνομιλίες στο Κραν Μοντανά το 2017), δεν επιτεύχθηκε συμφωνία για δικοινοτική, διζωνική ομοσπονδία, που αποτελεί την επίσημη βάση λύσης των Ηνωμένων Εθνών. Το 2024 ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες διαπιστώνει ότι «δεν υπάρχει κοινό έδαφος» μεταξύ των δύο πλευρών για επανέναρξη ουσιαστικών διαπραγματεύσεων. Τώρα με μία νέα πρωτοβουλία του ζητά διερευνητικές συνομιλίες μέχρι τέλος του χρόνου και στη συνέχεια να πιαστεί πάλι το νήμα από το Κραν Μοντανά. Επιπλέον μπαίνουμε και στο εξάμηνο όπου την προεδρία της ευρωπαϊκής ένωσης θα ασκήσει η Κύπρος. Και ο πρόεδρος Χριστοδουλίδης ήδη ανοίγει τα χαρτιά του προκαλώντας τον Ερντογάν για συνάντηση μαζί του.
Δύο κράτη, Βαρώσια και νέα τετελεσμένα
Τα τελευταία χρόνια, η Άγκυρα και η ηγεσία στα κατεχόμενα (Ερσίν Τατάρ μέχρι πρόσφατα) προωθούν ανοιχτά την ατζέντα «δύο κυρίαρχων κρατών» και «ίσης διεθνούς υπόστασης» των Τουρκοκυπρίων, ως προϋπόθεση για οποιαδήποτε διαπραγμάτευση.
Παράλληλα, η σταδιακή και μεθοδική επαναλειτουργία τμημάτων των Βαρωσίων από την τουρκική και τουρκοκυπριακή πλευρά, από το 2020 και μετά, δημιουργεί νέα τετελεσμένα επί του εδάφους. Το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ έχει επανειλημμένα καταδικάσει τα βήματα αυτά, ζητώντας την άμεση αναστροφή τους και την επιστροφή της περίκλειστης πόλης στους νόμιμους κατοίκους της.
Σήμερα: ανάμεσα σε ελπίδες επανέναρξης και σενάρια προσάρτησης
Στο οδόφραγμα της Λήδρας και σε άλλα σημεία της πράσινης γραμμής, οργανωμένες ομάδες και μαθητές διαδηλώνουν αυτές τις μέρες για την 42η επέτειο, υπενθυμίζοντας ότι η μονομερής ανακήρυξη του 1983 παραμένει, για την ελληνοκυπριακή πλευρά και τη διεθνή κοινότητα, μια πράξη κατάφωρης παραβίασης του διεθνούς δικαίου. Την ίδια στιγμή, στα κατεχόμενα και στην Τουρκία, η επέτειος γιορτάζεται με παρελάσεις, πανηγυρικούς λόγους και υψηλού επιπέδου επισκέψεις Τούρκων αξιωματούχων, φέτος, μεταξύ άλλων, του Τούρκου αντιπροέδρου Τζεβντέτ Γιλμάζ.
Η εκλογή, τον Οκτώβριο του 2025, του κεντροαριστερού Τουφάν Ερχουρμάν στην ηγεσία των Τουρκοκυπρίων, με ατζέντα υπέρ της επανένωσης και της επιστροφής στη δικοινοτική, διζωνική ομοσπονδία, αναζωπύρωσε τις ελπίδες για επανεκκίνηση συνομιλιών. Την ίδια ώρα όμως, εθνικιστικοί κύκλοι στην Τουρκία, με πρώτο τον Ντεβλέτ Μπαχτσελί, φτάνουν μέχρι το σημείο να ζητούν κοινοβουλευτική απόφαση στα κατεχόμενα για επίσημη προσάρτηση στην Τουρκία, απορρίπτοντας κάθε ιδέα ομοσπονδίας.
Μια 42χρονη κανονικοποίηση της παρανομίας
Σαράντα δύο χρόνια μετά την ανακήρυξη του ψευδοκράτους, ο απολογισμός είναι διττός:
- Για την Κυπριακή Δημοκρατία και την ΕΕ, η ύπαρξη ενός μη αναγνωρισμένου, κατοχικού μορφώματος στο βόρειο τμήμα του νησιού είναι μια μόνιμη πληγή στο σώμα του ευρωπαϊκού κεκτημένου και του διεθνούς δικαίου.
- Για την Τουρκία και την τουρκοκυπριακή ηγεσία, το ίδιο μόρφωμα προβάλλεται ως «κυρίαρχο κράτος» που πρέπει να αποκτήσει διεθνή υπόσταση ή, για τους πιο σκληρούς, να ενσωματωθεί πλήρως στην Τουρκία.
Ανάμεσα σε αυτές τις δύο εντελώς διαφορετικές αναγνώσεις, ζει μια γενιά Κυπρίων – Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων – που έχουν μεγαλώσει μόνο μέσα στη διχοτόμηση. Το ερώτημα παραμένει: θα είναι η 42η επέτειος άλλη μια υπενθύμιση της μονιμοποίησης των τετελεσμένων ή η αφετηρία για μια νέα σοβαρή προσπάθεια επανένωσης; Μέχρι στιγμής, η ιστορία του Νοεμβρίου 1983 εξακολουθεί να γράφει το παρόν της Κύπρου.
