Καθώς η κλιματική κρίση εντείνει τα ακραία καιρικά φαινόμενα, ένα αθέατο αλλά ιδιαίτερα επικίνδυνο πρόβλημα αρχίζει να βγαίνει στην επιφάνεια: οι παλιές, ξεχασμένες χωματερές που βρίσκονται διάσπαρτες στη Βρετανία και σε ολόκληρη την Ευρώπη. Πολλές από αυτές δημιουργήθηκαν δεκαετίες πριν, χωρίς κανένα σύστημα προστασίας από διαρροές, σε εποχές όπου η περιβαλλοντική νομοθεσία ήταν σχεδόν ανύπαρκτη.
Σήμερα, καθώς οι πλημμύρες γίνονται συχνότερες και πιο καταστροφικές, κινδυνεύουν να απελευθερώσουν τοξικά χημικά στο έδαφος και στα υδάτινα δίκτυα. Νέα πανευρωπαϊκή χαρτογράφηση αποκαλύπτει ότι δεκάδες χιλιάδες χωματερές βρίσκονται μέσα σε ζώνες υψηλού κινδύνου – κοντά σε ποτάμια, υπόγεια υδροφόρα στρώματα και προστατευόμενα οικοσυστήματα.
Το πρόβλημα δεν είναι μόνο η ποσότητα των απορριμμάτων, αλλά κυρίως το «μίγμα» τους: βαρέα μέταλλα, χημικές ουσίες που δεν διασπώνται ποτέ, ακόμη και ιατρικά κατάλοιπα, που μπορούν να επιβαρύνουν την ανθρώπινη υγεία και τη βιοποικιλότητα για δεκαετίες. Με τις αρχές να μην διαθέτουν πλήρη στοιχεία για το πού βρίσκονται αυτές οι χωματερές και τι ακριβώς κρύβουν, η κατάσταση μοιάζει με μια ωρολογιακή βόμβα που η κλιματική αλλαγή επιταχύνει.
Η διαπίστωση αυτή προέκυψε από τη μεγαλύτερη πανευρωπαϊκή χαρτογράφηση χωματερών που έχει γίνει μέχρι σήμερα, μια έρευνα που συντονίστηκε από τον Guardian, το Watershed Investigations και το Investigate Europe.
Ο Patrick Byrne, ειδικός στην περιβαλλοντική επιστήμη από το Liverpool John Moores University, προειδοποιεί ότι οι έντονες και συχνές πλημμύρες που προκαλεί η κλιματική αλλαγή λειτουργούν ως «καταλύτης» για τη διάβρωση των παλιών αυτών χώρων ταφής.
«Δεν μιλάμε μόνο για πλαστικά ή μπάζα που παρασύρονται», εξηγεί. «Σε πολλές περιπτώσεις, απελευθερώνονται ιδιαίτερα επικίνδυνα χημικά – όπως τα PFAS, οι λεγόμενες “παντοτινές ουσίες”, ή τα PCB, που μπορούν να επιβαρύνουν σοβαρά το περιβάλλον».
Η καθηγήτρια Kate Spencer από το Queen Mary University αναφέρει χαρακτηριστικά ότι σε ένα παράκτιο σημείο στο Tilbury εντοπίστηκαν απορρίμματα κάθε είδους: από οικοδομικά υλικά μέχρι σακούλες αίματος πιθανόν νοσοκομειακής προέλευσης.
«Όταν μιλάμε για δεκάδες χιλιάδες τέτοιες εγκαταστάσεις, πολλές από τις οποίες δεν διαθέτουν καμία αντιπλημμυρική προστασία, το πρόβλημα αποκτά ανησυχητικές διαστάσεις», σημειώνει.
Στην ΕΕ υπολογίζεται ότι υπάρχουν έως και 500.000 χωματερές. Η συντριπτική πλειονότητα δημιουργήθηκε πριν θεσπιστούν οι σύγχρονοι κανόνες στεγανοποίησης και ελέγχου ρύπανσης.
Από τις 61.000 επισήμως καταγεγραμμένες χωματερές, σχεδόν το ένα τρίτο βρίσκεται σε ζώνες υψηλού κινδύνου για πλημμύρες – όμως οι πραγματικά ευάλωτες μπορεί να είναι περισσότερες από 140.000.
Η έλλειψη ενιαίου ευρωπαϊκού μητρώου δυσκολεύει ουσιαστικά την αξιολόγηση του κινδύνου: κάθε χώρα έχει το δικό της σύστημα καταγραφής, συχνά ελλιπές ή μη προσβάσιμο.
Περισσότερες από τις μισές χαρτογραφημένες χωματερές βρίσκονται σε περιοχές όπου το νερό του υδροφόρου ορίζοντα δεν καλύπτει τα όρια ποιότητας. Αυτό υποδηλώνει ότι σε πολλές περιοχές η ρύπανση ίσως έχει ήδη ξεκινήσει.
Ο Byrne έχει εντοπίσει ενεργές διαρροές από μια ιστορική χωματερή στο Cheshire, όπου τα στραγγίσματα κατέληγαν σε ρυάκι με επίπεδα PFAS 20 φορές πάνω από το όριο για το πόσιμο νερό.
Παρόμοιες ενδείξεις υπάρχουν και στην Ελλάδα: μετρήσεις στον ποταμό Νέδοντα, κοντά στην πρώην χωματερή της Μαραθολάκας στον Ταΰγετο, κατέγραψαν υψηλά επίπεδα PFAS, καθώς και βαρέα μέταλλα όπως υδράργυρο και κάδμιο. Η περιοχή, μάλιστα, αποτελεί δημοφιλή προορισμό για πεζοπορία.
Χωματερές σε ζώνες ύδρευσης
Σε έξι ευρωπαϊκές χώρες —Γαλλία, Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία, Ιταλία, Ολλανδία και Ισπανία— εντοπίστηκαν σχεδόν 10.000 χωματερές μέσα σε ζώνες που επηρεάζουν άμεσα το πόσιμο νερό.
Στην Αγγλία και την Ουαλία, πάνω από 4.000 από αυτές είναι παλιές, χωρίς κανένα σύστημα αποτροπής διαρροών.
Παράλληλα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υπενθυμίζει ότι τα κράτη μέλη οφείλουν να διασφαλίζουν ότι το νερό «στη βρύση του πολίτη» παραμένει εντός ορίων — ενώ το Ηνωμένο Βασίλειο έχει θέσει σε εφαρμογή δικό του σύστημα ελέγχου.
Η διάβρωση των ακτών αποτελεί έναν από τους πιο άμεσους κινδύνους.
Στην Αγγλία, την Ουαλία και τη Γαλλία εντοπίστηκαν 335 χωματερές σε ζώνες ενεργής διάβρωσης, ενώ 258 χωματερές σε όλη την Ευρώπη βρίσκονται μόλις λίγα μέτρα από τη θάλασσα.
Σε δύο παράκτιες τοποθεσίες όπου έγιναν αναλύσεις, καταγράφηκαν υψηλές συγκεντρώσεις αρσενικού και μολύβδου, ουσίες με καταστροφικές επιπτώσεις στο τοπικό οικοσύστημα.
Οι άνθρωποι ζουν δίπλα στα σκουπίδια
Περισσότερο από το 80% του πληθυσμού του Ηνωμένου Βασιλείου κατοικεί σε απόσταση μικρότερη των 2 χιλιομέτρων από κάποια γνωστή χωματερή. Οι περιοχές αυτές εντοπίζονται συχνά στα πιο οικονομικά υποβαθμισμένα τμήματα της χώρας, δημιουργώντας και μια κοινωνική ανισότητα στην περιβαλλοντική έκθεση.
Περισσότερες από 2.000 χωματερές βρίσκονται μέσα σε προστατευόμενες περιοχές, θέτοντας την άγρια ζωή σε κίνδυνο από τη συσσώρευση τοξικών ουσιών.
Παράλληλα, η παράνομη διάθεση αποβλήτων αυξάνεται με ταχύτητα σε ολόκληρη την Ευρώπη. Η Europol την κατατάσσει πλέον ανάμεσα στις ταχύτερα αναπτυσσόμενες μορφές οργανωμένου εγκλήματος.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα: πρόσφατες συλλήψεις στην Κροατία για την απόρριψη 35.000 τόνων αποβλήτων από άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
Στην Αγγλία και την Ουαλία, η διαθέσιμη χωρητικότητα χωματερών ενδέχεται να εξαντληθεί γύρω στο 2050. Η δημιουργία νέων χώρων αντιμετωπίζει έντονες αντιδράσεις, ενώ τα παλιά σημεία απαιτούν σημαντικές επενδύσεις για αποκατάσταση και περιορισμό της ρύπανσης.
Οι αρμόδιες υπηρεσίες δηλώνουν ότι εργάζονται για τον εντοπισμό των πηγών PFAS, την εκτίμηση των κινδύνων και την ενίσχυση της ανακύκλωσης, ώστε λιγότερα απόβλητα να καταλήγουν σε χωματερές.
