Η σχέση του ανθρώπου με τον ήχο και τη μουσική χάνεται στα βάθη του χρόνου. Πριν εμφανιστούν τα πρώτα οργανωμένα όργανα, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν ό,τι τους πρόσφερε η φύση για να επικοινωνήσουν, να εκφραστούν ή να επιβιώσουν. Ένα από τα πιο εντυπωσιακά παραδείγματα αυτής της πρωτόγονης ηχητικής τεχνολογίας είναι το κοχύλι–τρομπέτα, ένα φυσικό αντικείμενο που, με ελάχιστες παρεμβάσεις, μετατρέπεται σε μέσο παραγωγής ήχου. Η ιστορία ενός Ισπανού ερευνητή που ξαναζωντανεύει αυτούς τους προϊστορικούς ήχους δείχνει πόσο βαθιά ριζωμένη είναι η μουσική στην ανθρώπινη εμπειρία.
Όπως γράφει ο Guardian, ο μουσικός Μιγκέλ Λόπες Γκαρσία, ήταν γοητευμένος από ένα κοχύλι που κρατούσαν οι γονείς του στο μπάνιο του σπιτιού τους, όταν προσπάθησε να βγάλει ήχο από οκτώ κοχύλια-τρομπέτες.
Οι ήχοι τους – όπως λέει – μπορούν να αποκαλύψουν στοιχεία για τη ζωή των ανθρώπων που κατοικούσαν στη βορειοανατολική Ισπανία πριν από 6.000 χρόνια.
Σε άρθρο που συνέγραψε με τη συνάδελφό του Μαργαρίτα Ντίας-Αντρεού, ο ερευνητής του Πανεπιστημίου της Βαρκελώνης υποστηρίζει ότι 12 μεγάλα κοχύλια–τρομπέτες, τα οποία βρέθηκαν σε νεολιθικούς οικισμούς και ορυχεία στην Καταλονία και χρονολογούνται από τα τέλη της 5ης έως τις αρχές της 4ης χιλιετίας π.Χ., ίσως χρησιμοποιούνταν ως μέσο επικοινωνίας σε μεγάλες αποστάσεις αλλά και ως πρωτόγονα μουσικά όργανα.
Το γεγονός ότι τα κοχύλια φαίνεται να είχαν συλλεχθεί αφού τα θαλάσσια σαλιγκάρια Charonia lampas είχαν ήδη πεθάνει υποδηλώνει ότι δεν προορίζονταν για κατανάλωση, ενώ η αφαίρεση της μυτερής άκρης τους δείχνει πως είχαν τροποποιηθεί για να λειτουργήσουν ως τρομπέτες.
Για να ελέγξουν τις υποθέσεις τους, οι δύο ερευνητές εξασφάλισαν άδεια για να κάνουν ακουστικά πειράματα σε οκτώ από τα κοχύλια–τρομπέτες που διατηρούνται αρκετά καλά ώστε να παράγουν ήχο. Τον Νοέμβριο του 2024, ο Λόπες Γκαρσία κατάφερε να βγάλει έναν «πολύ δυνατό, σταθερό τόνο» από αυτά.
«Είναι εκπληκτικό το ότι μπορείς να πάρεις έναν τόσο αναγνωρίσιμο ήχο από ένα τόσο απλό όργανο, που ουσιαστικά είναι ένα ελάχιστα τροποποιημένο σώμα ζώου», λέει. «Το πιο κοντινό σημερινό όργανο σε ό,τι αφορά τον τόνο είναι το κόρνο».
Ωστόσο, αυτός και η Ντίας-Αντρεού, καθηγήτρια έρευνας στο Ινστιτούτο Έρευνας και Προηγμένων Σπουδών της Καταλονίας, ήθελαν να ανακαλύψουν και τις πλήρεις μουσικές δυνατότητες των κοχυλιών.
«Θέλαμε να δούμε αν στα κομμάτια που παίζαμε υπήρχε χώρος για αυτοσχεδιασμό ή εξερεύνηση των ηχητικών δυνατοτήτων», λέει ο Λόπες Γκαρσία. «Κάναμε ηχογραφήσεις μικρών αυτοσχεδιασμών και συνειδητοποιήσαμε ότι, κάνοντας διαφορετικές κινήσεις, μπορούσαμε να διαμορφώσουμε όχι μόνο τον τόνο αλλά και τις νότες που παρήγαν».
Τοποθετώντας το χέρι του στο άνοιγμα του κοχυλιού, μπορούσε να αλλάξει και να χαμηλώσει τον τόνο, ενώ φυσώντας με t-sound ή με r-sound μεταβαλλόταν και το ηχόχρωμα.
«Αυτά είναι από τα πρώτα όργανα – ή κομμάτια ηχητικής τεχνολογίας – που γνωρίζουμε σε όλη την ανθρώπινη ιστορία», λέει. «Λειτουργούν με τις δονήσεις των χειλιών, με τρόπο παρόμοιο με τα σύγχρονα χάλκινα πνευστά, όπως οι τρομπέτες και τα τρομπόνια. Τα κοχύλια είναι οι αρχαιότεροι πρόγονοί τους».
Στο άρθρο τους, που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Antiquity, ο ίδιος και η Ντίας-Αντρεού υποστηρίζουν ότι τα κοχύλια–τρομπέτες ίσως χρησιμοποιούνταν «ως εργαλεία επικοινωνίας, είτε μεταξύ διαφορετικών κοινοτήτων της περιοχής είτε μεταξύ των οικισμών και των εργατών στα γύρω αγροτικά τοπία». Προτείνουν επίσης ότι μπορεί να χρησιμοποιούνταν από εργάτες των ορυχείων βαρισκίτη, όπου βρέθηκαν τα έξι από τα κοχύλια.
«Γνωρίζουμε ότι πρόκειται για μία από τις αρχαιότερες και πιο μακρόβιες τεχνολογίες παραγωγής ήχου στην Ευρώπη», λέει ο Λόπες Γκαρσία. «Το παλαιότερο κοχύλι–τρομπέτα με σχεδόν ταυτόσημα χαρακτηριστικά βρέθηκε στη σπηλιά Μαρσουλά στη νότια Γαλλία και χρονολογείται γύρω στο 18.000 π.Χ. Έτσι, έχουμε σχεδόν πανομοιότυπα όργανα που χρησιμοποιούνται από πριν 18.000 χρόνια μέχρι και τον περασμένο αιώνα, όταν η οικογένειά μου χρησιμοποιούσε το δικό της κοχύλι στην Αλμερία».
Όπως και το κοχύλι της Μαρσουλά – που έμεινε ξεχασμένο σε ένα μουσείο για πάνω από 80 χρόνια πριν ανακαλυφθεί ότι είχε τροποποιηθεί από τους προϊστορικούς ιδιοκτήτες του – έτσι και τα καταλανικά κοχύλια «υποδηλώνουν ευρύτερες μουσικές χρήσεις».
Όπως το θέτει ο Λόπες Γκαρσία: «Παρότι αυτά τα όργανα είχαν έναν καθαρά πρακτικό ρόλο, έχουν αρκετή μελωδική δυνατότητα ώστε να προσφέρουν και έναν εκφραστικό μουσικό χαρακτήρα. Θεωρούμε πιθανό ότι, πέρα από την πρακτική τους χρήση, μπορεί να χρησιμοποιούνταν και για εκφραστικούς σκοπούς· καλύπτουν τις ελάχιστες προϋποθέσεις για την ανάπτυξη μουσικής και έκφρασης».
Ο τρομπετίστας, που παίζει από μπάντα χάλκινων μέχρι τζαζ, σάλσα, φανκ και καταλανική παραδοσιακή μουσική, λέει ότι τα αρχαία κοχύλια τον έκαναν να σκεφτεί το πώς και το γιατί οι άνθρωποι άρχισαν να παίζουν μουσικά όργανα.
«Πάντα με γοήτευε το ερώτημα: σε ποιο βαθμό η μουσική είναι ζήτημα πρακτικής ανάγκης και σε ποιο βαθμό είναι αισθητική, έκφραση, συγκίνηση, κάτι πιο προσωπικό», λέει.
«Αυτές οι τρομπέτες από κοχύλια με έκαναν να σκέφτομαι την απαρχή της μουσικής έκφρασης του ανθρώπου. Ήταν ζήτημα ανάγκης και επιβίωσης – όπως υποστηρίζουν ορισμένες θεωρίες για την εξέλιξη της μουσικής; Ή μήπως σχετιζόταν με άλλες ανθρώπινες ανάγκες – την ανάγκη για έκφραση, δημιουργία δεσμών και έκφραση αγάπης και συναισθημάτων μέσα στην κοινότητα;»
