Τρεις δεκαετίες μετά το ραδιενεργό νέφος που σκέπασε την Ευρώπη, το Τσερνόμπιλ ξαναμπαίνει στις έκτακτες ειδήσεις. Ένα drone χτύπησε τον Φεβρουάριο τη γιγαντιαία ατσάλινη «σαρκοφάγο» πάνω από τον αντιδραστήρα 4 και, σύμφωνα με τη Διεθνή Οργάνωση Ατομικής Ενέργειας, το κέλυφος έχει πλέον χάσει τη βασική του λειτουργία: να περιορίζει τη ραδιενέργεια.
Στις 14 Φεβρουαρίου 2025, drone με εκρηκτικά χτύπησε τις εγκαταστάσεις του πυρηνικού σταθμού στο Τσερνόμπιλ, προκαλώντας φωτιά και ζημιές στην εξωτερική επένδυση του θόλου που καλύπτει τον κατεστραμμένο αντιδραστήρα 4. Η Ουκρανία «δείχνει» τη Ρωσία, η Μόσχα αρνείται κάθε ευθύνη και μιλά για προβοκάτσια.
Μέχρι τώρα ξέραμε μόνο το βασικό: η φωτιά σβήστηκε γρήγορα και οι μετρήσεις ραδιενέργειας δεν έδειξαν ανωμαλίες. Αλλά η πραγματική βόμβα έσκασε τώρα, μήνες μετά, με την ολοκληρωμένη επιθεώρηση της Διεθνούς Οργάνωσης Ατομικής Ενέργειας (ΔΟΑΕ/IAEA):
Η Νέα Προστατευτική Κατασκευή (New Safe Confinement – NSC), το γιγαντιαίο ατσάλινο κέλυφος πάνω από τον αντιδραστήρα, έχει χάσει τις βασικές της λειτουργίες ασφαλείας, ανάμεσά τους και την ικανότητα πλήρους περιορισμού της ραδιενέργειας
Τα κύρια φέροντα στοιχεία και τα μόνιμα συστήματα παρακολούθησης δεν έχουν υποστεί μη αναστρέψιμες βλάβες
Έχουν ξεκινήσει ήδη προσωρινές επισκευές, αλλά η ΔΟΑΕ μιλά καθαρά για ανάγκη «πλήρους αποκατάστασης» για να διασφαλιστεί η μακροπρόθεσμη πυρηνική ασφάλεια.
Με απλά λόγια: Δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή διαρροή ραδιενέργειας, αλλά το «τελευταίο φράγμα» γύρω από τον πυρήνα της καταστροφής δεν είναι πια όπως το σχεδίασαν οι μηχανικοί.
Τι είναι η «νέα σαρκοφάγος» του Τσερνόμπιλ
Μετά το ατύχημα του 1986, οι Σοβιετικοί έστησαν μέσα σε λίγους μήνες ένα τσιμεντένιο «κουτί» γύρω από τα απομεινάρια του αντιδραστήρα 4, τη γνωστή, πλέον θρυλική, «σαρκοφάγο». Ήταν λύση ανάγκης, όχι μόνιμη. Στη δεκαετία του ’90 έγινε σαφές ότι το ετοιμόρροπο αυτό κέλυφος δεν θα άντεχε για πάντα. Έτσι γεννήθηκε η ιδέα της Νέας Προστατευτικής Κατασκευής:
Ένα ατσάλινο τόξο ύψους σχεδόν 100 μέτρων, με άνοιγμα περίπου 260 μέτρα, σχεδιασμένο να «θάψει» μέσα του τόσο τον παλιό σοβιετικό θόλο όσο και τα ερείπια του κτιρίου, με στόχο να κρατήσει ασφαλές το ραδιενεργό υλικό για τουλάχιστον 100 χρόνια. Κόστος περίπου 1,5 δισ. ευρώ, με χρηματοδότηση από 45 χώρες και διαχείριση από την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης.
Το τεράστιο αυτό «σελοφάν από ατσάλι» σύρθηκε πάνω από τον αντιδραστήρα το 2016–2019, σε μία από τις πιο σύνθετες μηχανικές επιχειρήσεις που έγιναν ποτέ. Η αποστολή του δεν ήταν μόνο να περιορίσει τη ραδιενέργεια, αλλά και να επιτρέψει να ξεκινήσει – σιγά και τηλεχειριζόμενα – η αποσυναρμολόγηση του παλιού θόλου και των πιο επικίνδυνων δομικών στοιχείων. Και τώρα, αυτό ακριβώς το σύμβολο «οριστικής λύσης» χτυπήθηκε στον πόλεμο.
Υπάρχει κίνδυνος για την υπόλοιπη Ευρώπη;
Η πρώτη, εύλογη ερώτηση: «Θα ξαναδούμε ραδιενεργό νέφος πάνω από την Ευρώπη;»
Μέχρι αυτή τη στιγμή, η απάντηση της ΔΟΑΕ και του ΟΗΕ είναι καθησυχαστική: Τα επίπεδα ραδιενέργειας στον σταθμό και γύρω από αυτόν παραμένουν σταθερά. Δεν υπάρχουν ενδείξεις νέας διαρροής. Η βλάβη εντοπίζεται κυρίως σε τμήματα της μεταλλικής επένδυσης, όχι στα βασικά υποστυλώματα ή στα συστήματα ελέγχου.
Για να ξαναζήσουμε σενάριο 1986, θα έπρεπε να συμβεί κάτι δραματικά χειρότερο: κατάρρευση μεγάλου τμήματος του κελύφους, μεγάλη πυρκαγιά σε συνθήκες ανεξέλεγκτης έκθεσης του πυρήνα ή επαναλαμβανόμενα χτυπήματα σε κρίσιμα σημεία της κατασκευής.
Όμως η απειλή δεν είναι θεωρητική. Το drone του Φεβρουαρίου δεν ήταν ατύχημα. Και ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει δείξει ότι οι πυρηνικές εγκαταστάσεις μπορούν να γίνουν, κυριολεκτικά.στόχοι.
Τσερνόμπιλ σήμερα: μια ζώνη που αλλάζει, αλλά δεν ξεχνά
Περίπου 39 χρόνια μετά την έκρηξη της 26ης Απριλίου 1986, η εικόνα του Τσερνόμπιλ είναι παράδοξη.
- Η ραδιενέργεια στο σύνολο της περιοχής έχει πέσει πάνω από 90% σε σχέση με τις πρώτες δεκαετίες μετά το ατύχημα, καθώς πολλά βραχύβια ραδιοϊσότοπα έχουν πλέον διασπαστεί.
- Σε τμήματα της ζώνης αποκλεισμού, περίπου 100 εκτάρια γης έχουν «καθαρίσει» σε επίπεδα που επιτρέπουν ακόμη και ελεγχόμενη αγροτική χρήση.
- Την ίδια στιγμή, στο βιομηχανικό συγκρότημα του σταθμού οι δόσεις ακτινοβολίας μπορούν να φτάνουν σε χιλιάδες μSv/ώρα, με το έδαφος να παραμένει βαριά μολυσμένο από θραύσματα πυρηνικού καυσίμου και καισίου-137.
Και βέβαια, η μεγάλη πλειονότητα του ραδιενεργού φορτίου του αντιδραστήρα 4 –υπολογίζεται έως και στο 95%– παραμένει μέσα στα ερείπια, σφραγισμένη πίσω από στρώματα τσιμέντου και τώρα ατσαλιού.
Το 1986, το νέφος από το Τσερνόμπιλ ταξίδεψε σε ολόκληρη σχεδόν την Ευρώπη, φτάνοντας μέχρι τη Σκανδιναβία, την Κεντρική Ευρώπη και, σε επόμενα «κύματα», τα Βαλκάνια και την Ελλάδα. Οι χάρτες εκείνων των ημερών είναι ακόμη μάθημα σε κάθε σχολή δημοσιογραφίας και φυσικής: πώς ένα τοπικό ατύχημα μπορεί, με τη βοήθεια του καιρού, να γίνει η πιο «παγκοσμιοποιημένη» είδηση της εποχής του.
Σήμερα, η καθημερινή απειλή δεν είναι ένα νέο σύννεφο που ετοιμάζεται να φύγει. Είναι κάτι πιο ύπουλο: Η πιθανότητα ένας πόλεμος να προκαλέσει μακροχρόνια διάβρωση, νέα ρήγματα ή κατάρρευση σε υποδομές που χτίστηκαν για να μείνουν εκτός μάχης.
Ο πόλεμος που κάνει τα πυρηνικά «στόχο»
Το Τσερνόμπιλ δεν είναι η μόνη πυρηνική εγκατάσταση που βρέθηκε στη γραμμή του πυρός. Στις πρώτες εβδομάδες της ρωσικής εισβολής το 2022, ρωσικές δυνάμεις κατέλαβαν τον σταθμό και τη γύρω ζώνη αποκλεισμού για περισσότερο από έναν μήνα, πριν αποχωρήσουν αφήνοντας πίσω τους ζημιές, οχυρώσεις και σημάδια από βαριά οπλικά συστήματα. Στη Ζαπορίζια, τον μεγαλύτερο πυρηνικό σταθμό της Ευρώπης, βομβαρδισμοί, διακοπές ρεύματος και στρατιωτικοποίηση της περιοχής έχουν προκαλέσει επαναλαμβανόμενες προειδοποιήσεις από τη ΔΟΑΕ.
Η επίθεση στο Τσερνόμπιλ έχει και κάτι βαθύτερο: είναι συμβολική. Χτυπά μια πληγή που για τους Ουκρανούς – και για εκατομμύρια Ευρωπαίους – δεν έχει κλείσει ποτέ. Δεν είναι τυχαίο ότι η ΔΟΑΕ, στην τελευταία της ανακοίνωση, συνδέει την επιθεώρηση του Τσερνόμπιλ με έναν ευρύτερο κύκλο ελέγχων σε ενεργειακές υποδομές σε όλη την Ουκρανία, την ώρα που ο πόλεμος μπαίνει στην τέταρτη χρονιά.
Πόσο «ασφαλές» μπορεί να είναι το Τσερνόμπιλ;
Ας το πούμε όσο πιο καθαρά γίνεται, με βάση όσα γνωρίζουμε σήμερα:
Δεν υπάρχει αυτή τη στιγμή ένδειξη ότι το χτύπημα στο θόλο του Τσερνόμπιλ έχει δημιουργήσει άμεσο κίνδυνο για χώρες εκτός Ουκρανίας.
Ο μακροπρόθεσμος κίνδυνος όμως μεγαλώνει, όσο η Νέα Προστατευτική Κατασκευή μένει ημι-τραυματισμένη σε μια εμπόλεμη ζώνη.
Η ΔΟΑΕ ζητά «συνολική αποκατάσταση» του κελύφους – κάτι που απαιτεί χρόνο, πόρους, ασφάλεια συνεργείων και πολιτική βούληση από δεκάδες εμπλεκόμενες χώρες.
Εκεί παίζεται τώρα το πραγματικό στοίχημα: θα αντιμετωπίσει η διεθνής κοινότητα το drone του Φεβρουαρίου ως μια ακόμη «παράπλευρη απώλεια» του πολέμου ή ως προειδοποίηση ότι δεν μπορείς να έχεις έναν διαρκή πόλεμο γύρω από μισο-ξεχασμένα πυρηνικά μνημεία;
Το Τσερνόμπιλ μας θυμίζει ότι η ραδιενέργεια δεν έχει ημερομηνία λήξης στα δελτία ειδήσεων. Όσο ο πυρήνας του αντιδραστήρα 4 παραμένει εκεί – και θα παραμένει για αιώνες – κάθε πλήγμα στη «σαρκοφάγο» του είναι, από μόνο του, είδηση πρώτης γραμμής.
