Η Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας, που καθιερώθηκε από την UNESCO να γιορτάζεται στις 20 Νοεμβρίου προκειμένου να αναδεικνύει τη διαχρονική αξία του κριτικού στοχασμού, βρίσκει φέτος στην Αθήνα έναν ιδιαίτερο τόπο εορτασμού. Στην πόλη όπου γεννήθηκε ο φιλοσοφικός λόγος και όπου η σκέψη γνώρισε την πρώτη της άνθηση, το ΕΚΠΑ τιμά τη βαθιά σχέση του ελληνικού τόπου με την παράδοση της φιλοσοφίας, συνδέοντας έναν παγκόσμιο θεσμό με την κοιτίδα του. Η σημερινή εκδήλωση πραγματοποιείται παρουσία των πρυτανικών αρχών και με την τιμητική συμμετοχή του Καθηγητή Πολιτικής Φιλοσοφίας του Harvard University, Michael Sandel, ενός από τους σημαντικότερους στοχαστές της εποχής μας.
Στο πλαίσιο αυτό, η συζήτησή μας με τον Γεώργιο Ν. Πολίτη, διδάσκοντα κοινωνικής φιλοσοφίας στο ΕΚΠΑ, συγγραφέα και στοχαστή, φωτίζει με ενάργεια την κρίσιμη θέση της φιλοσοφικής παιδείας στη σύγχρονη Ελλάδα. Ο κ. Πολίτης μιλά χωρίς περιστροφές για τον διχασμό, τη ρηχότητα του δημόσιου λόγου και τα συστημικά ελλείμματα κριτικής σκέψης, υπογραμμίζοντας ότι η φιλοσοφία δεν είναι πολυτέλεια αλλά αναγκαιότητα. Αναδεικνύει την ανάγκη να ξεκινά η φιλοσοφία από το σχολείο, μέσα από μεθόδους που καλλιεργούν συλλογισμό, διάλογο και ελευθερία σκέψης, μακριά από το στείρο μοντέλο της αποστήθισης.
Παράλληλα, επισημαίνει κάτι που οφείλουμε να προτάξουμε ως χώρα: η βαριά βιομηχανία της Ελλάδας δεν είναι ο τουρισμός, αλλά ο πολιτισμός της, ο τρόπος σκέψης που διαμόρφωσε τον ελληνοδυτικό κόσμο. Η φιλοσοφία, κατά τον κ. Πολίτη, δεν αποτελεί μουσειακό είδος, αντίθετα αποτελεί υποχρέωση. Υποχρέωση να είμαστε θεματοφύλακες μιας παράδοσης που στηρίζεται στη λογική, το μέτρο και την ηθική.
Η συνέντευξη που ακολουθεί δείχνει γιατί η φιλοσοφία παραμένει επίκαιρη και επείγουσα. Και γιατί ο εορτασμός της στην Αθήνα δεν είναι απλώς μια τελετουργική υπενθύμιση, αλλά μια πρόσκληση επανανοηματοδότησης της δημόσιας ζωής.
Η φιλοσοφία είναι αυτή που φωτίζει την αληθινή σημασία των ιδεών και των πραγμάτων. Μας βοηθά να αναγνωρίσουμε τι είναι “βασικό”, τι είναι “επιθυμητό” και τι “αναγκαίο”
-Κύριε Πολίτη ένας μου προβληματισμός είναι ότι η φιλοσοφία συχνά θεωρείται “είδος πολυτελείας” σε μια κοινωνία που παλεύει για τα βασικά. Είναι τελικά η φιλοσοφία πολυτέλεια ή αναγκαιότητα;
Πολλοί νομίζουν ότι η φιλοσοφία είναι ένα περιττό διανοητικό αγώνισμα. Γι’ αυτό ευθύνεται η επικράτηση του τεχνικού πολιτισμού, ευθύνονται όμως και πολλοί “φιλόσοφοι”, που δυσφημούν τη φιλοσοφία. Αντί να μελετήσουν αρχές και υποθέσεις, επιχειρήματα και αποδείξεις, μιλούν με γρίφους και χρησιμοποιούν ακατανόητες λέξεις, επειδή, υποτίθεται, ότι κατέχουν μια συγκλονιστική θεωρία, που μόνο έτσι μπορεί να εκφραστεί. Κατά κανόνα δεν κατέχουν απολύτως τίποτα. Αντίθετα, καλύπτουν ασήμαντες σκέψεις κάτω από πολύπλοκα σχήματα, ακριβώς για να μην αποκαλυφθεί το κενό.
Ωστόσο σε αυτή τη χώρα από την εποχή του Σωκράτη γνωρίζουμε ότι η φιλοσοφία είναι κάτι διαφορετικό: Η φιλοσοφία είναι αναγκαία προϋπόθεση για την βαθύτερη κατανόηση του ανθρώπου και του κόσμου που τον περιβάλλει. Χωρίς αυτήν την κατανόηση δεν γνωρίζουμε πως να ζήσουμε τη ζωή μας. Δεν μπορούμε να επιλέξουμε τον τρόπο που θα τη ζήσουμε, μόνο παρασυρόμαστε από το ρεύμα της εποχής.
Η φιλοσοφία είναι αυτή που φωτίζει την αληθινή σημασία των ιδεών και των πραγμάτων. Μας βοηθά να αναγνωρίσουμε τι είναι “βασικό”, τι είναι “επιθυμητό” και τι “αναγκαίο”. Απεναντίας, ο τεχνικός πολιτισμός και τα επιτεύγματά του αποτελούν ένα είδος πολυτελείας. Χωρίς smartphone και chatbot μπορούμε να ζήσουμε, χωρίς δομημένη σκέψη δεν μπορούμε.
Στην Ιταλία λειτουργούν 783 Κλασικά Λύκεια. Στην Ελλάδα τα καταργήσαμε πριν από τριάντα χρόνια. Έχουμε 52 Μουσικά Σχολεία –και είναι σωστό που τα έχουμε–, αλλά γιατί να μη λειτουργεί ούτε ένα Κλασικό Λύκειο; Ποιος ωφελείται από την εμμονή στην τεχνοεπιστήμη και τον οικονομισμό;
-Η προσπάθεια αυτή του ΕΚΠΑ έρχεται τη στιγμή που μεγάλα δυτικά πανεπιστήμια έχουν περικόψει ή καταργήσει κλασικές σπουδές, επικαλούμενα κριτήρια “χρησιμότητας”. Σε άλλες περιπτώσεις η φιλοσοφία και η κλασική παιδεία βάλλονται στο πλαίσιο της επέλασης της κουλτούρας της ακύρωσης. Είναι αυτό αναστρέψιμο και πώς θα επηρέαζε την Ελλάδα, τη χώρα που γέννησε τη φιλοσοφία, μια περαιτέρω απαξίωση των ανθρωπιστικών επιστημών;
Η επίκληση της “χρησιμότητας” και διαφόρων “δεικτών”, όπως είναι ο “αριθμός των ετεροαναφορών” αποτελούν ιδεοληψία της εποχής. Σε ό,τι αφορά στη χώρα μας είναι αφ’ ενός σωστό και αφ’ ετέρου ωφέλιμο να σταθούμε απέναντι στη ρηχότητα τέτοιων προσεγγίσεων.
Δεν πλήττονται παντού οι ανθρωπιστικές σπουδές. Ενδεικτικά, στην Ιταλία λειτουργούν 783 Κλασικά Λύκεια. Στην Ελλάδα τα καταργήσαμε πριν από τριάντα χρόνια. Έχουμε 52 Μουσικά Σχολεία –και είναι σωστό που τα έχουμε–, αλλά γιατί να μη λειτουργεί ούτε ένα Κλασικό Λύκειο; Ποιος ωφελείται από την εμμονή στην τεχνοεπιστήμη και τον οικονομισμό;
Όσο για την κουλτούρα ακύρωσης, αυτή προσβάλλει βάναυσα την ελευθερία σκέψης και έκφρασης. Η παραβίαση της αρχής της ηθικής ισότητας, η απαίτηση μονόπλευρης ανοχής, η προληπτική λογοκρισία, αποτελούν εκδηλώσεις ενός αυταρχισμού που επιτίθεται στη δημοκρατία. Οι αντιλήψεις αυτές είναι τόσο παράλογες, που δεν θα μακροημερεύσουν. Η πορεία θα αναστραφεί, είναι βέβαιο. Το θέμα, όμως, είναι πόσο μεγάλη ζημιά θα έχουν προκαλέσει έως τότε.
-Ποια θεωρείτε ότι είναι σήμερα τα πιο “επείγοντα” φιλοσοφικά προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας; Η κρίση εμπιστοσύνης; Η πόλωση; Ο ατομικισμός;
Κατά την κρίση μου το μείζον πρόβλημα, διεθνώς, είναι η ψηφιακή επιτήρηση και η δυσανάλογη ισχύς που αποκτούν κράτη και γιγάντιες εταιρείες από τη συλλογή και αξιοποίηση ψηφιακών δεδομένων. Είναι μια διαρκώς επιδεινούμενη κατάσταση που επιτείνει όλα τα υπαρκτά προβλήματα που αναφέρατε –καθώς και πολλά άλλα– ενώ, παράλληλα, γεννά και νέα. Το προσδόκιμο ζωής αυξάνεται, οι υλικές ανέσεις πολλαπλασιάζονται, όμως το πεδίο ελευθερίας που απολαμβάνει σήμερα ο άνθρωπος συρρικνώνεται δραματικά.
Η δογματική προσέγγιση της αλήθειας είναι παντελώς ξένη προς τη φιλοσοφία. Εύκολα βλέπουμε πόσο δογματικά προσεγγίζεται η αλήθεια από ρεύματα όπως είναι ο ισλαμικός φονταμενταλισμός, ο δικαιωματισμός και η κουλτούρα ακύρωσης. Υπ’ αυτήν την έννοια η μελέτη της φιλοσοφίας δημιουργεί αντισώματα στο δογματισμό και αποτρέπει την πόλωση.
-Μπορεί η φιλοσοφία να αποτελέσει αντίδοτο στην πόλωση που χαρακτηρίζει την ελληνική δημόσια ζωή;
Πρώτα απ’ όλα να επισημάνουμε ότι δεν πρόκειται για αποκλειστικά ελληνικό φαινόμενο, αλλά για μια κατάσταση που τείνει να επικρατήσει διεθνώς. Δείτε άλλωστε τι συμβαίνει στις Η.Π.Α.
Η φιλοσοφία, βεβαίως, είναι άρρηκτα δεμένη με τον διάλογο. Ο φιλόσοφος προσέρχεται στον διάλογο και την επικοινωνία με τον άλλο αποδεχόμενος προκαταβολικά την πιθανότητα να έχει αυτός άδικο, ενώ ο συνομιλητής του να έχει δίκιο. Με αυτήν την έννοια, καταλαβαίνουμε, ότι η απολυτότητα –που είναι η μητέρα της πόλωσης– είναι εγγενώς αντιφιλοσοφικό γνώρισμα.
Η φιλοσοφία διδάσκει θέσεις και επιχειρήματα. Αναπτύσσει έγκυρους συλλογισμούς και εντοπίζει λογικές πλάνες. Καλλιεργεί την αντίληψη ότι ακόμη και μια πολύ ισχυρή θέση και ένα πολύ ισχυρό επιχείρημα είναι δυνατό να ανατραπούν. Η δογματική προσέγγιση της αλήθειας είναι παντελώς ξένη προς τη φιλοσοφία. Εύκολα βλέπουμε πόσο δογματικά προσεγγίζεται η αλήθεια από ρεύματα όπως είναι ο ισλαμικός φονταμενταλισμός, ο δικαιωματισμός και η κουλτούρα ακύρωσης που αναφέρατε προηγουμένως. Υπ’ αυτήν την έννοια η μελέτη της φιλοσοφίας δημιουργεί αντισώματα στο δογματισμό και αποτρέπει την πόλωση.
-Ο Σ. Ράμφος έχει πει ότι τα παιδιά στο ελληνικό σχολείο δεν μαθαίνουν κριτική και αναλυτική σκέψη. Συμφωνείτε;
Προφανώς συμφωνώ. Μάλιστα, ως απάντηση σε αυτό το πρόβλημα, το Εργαστήριο “Φιλοσοφία-Διακυβέρνηση-Οικονομία” – PPE Lab του ΕΚΠΑ, το οποίο έχω την τιμή να διευθύνω, δημιούργησε το Πρόγραμμα «Η Σοφία στο Σχολείο». Είναι μία τυποποιημένη και πιστοποιημένη μέθοδος διδασκαλίας φιλοσοφίας για παιδιά του Δημοτικού, που στοχεύει στην ανάπτυξη της κριτικής και δημιουργικής σκέψης. Συνδυάζει τη διά ζώσης και την εξ αποστάσεως σύγχρονη και ασύγχρονη εκπαίδευση (ψηφιακή πλατφόρμα και λογισμικό, www.mysofia.gr). Αξιοποιεί ψηφιακή τεχνολογία και καινοτόμα μέσα: πρωτότυπα κινούμενα σχέδια, παιγνιοποίηση, ψηφιακά παιχνίδια μάθησης και διαδικασίες σταδιακής εξοικείωσης με σύνθετες φιλοσοφικές έννοιες Λογικής και Ηθικής. Αυτές οι πρακτικές ενθαρρύνουν την ενεργητική συμμετοχή των μαθητών. Αιχμαλωτίζουν την προσοχή τους, διεγείροντας μηχανισμούς βαθύτερης μάθησης. «Η Σοφία στo Σχολείo», μαθαίνει στα παιδιά να σκέπτονται, να αμφιβάλλουν δημιουργικά και να αποτιμούν κριτικά πεποιθήσεις και αξίες.
Η καλλιέργεια της κριτικής και δημιουργικής σκέψης στα παιδιά θα μπορούσε να ανακόψει το κύμα του παραλογισμού που εξαπλώνεται στην ελληνική κοινωνία.
Η πιλοτική εφαρμογή του προγράμματος και η αξιοποίηση εργαλείων αξιολόγησης κατέγραψε αξιοσημείωτες μεταβολές. Σε ποσοτικό επίπεδο «Η Σοφία στo Σχολείo», επιτυγχάνει θετική μετατόπιση στο επίπεδο της κριτικής σκέψης των παιδιών της τάξεως του 16.44%. Σε ποιοτικό επίπεδο οι μεταβολές εντοπίζονται στη δυνατότητα διατύπωσης παραγωγικών συλλογισμών, ορθών κρίσεων και στην κατανόηση της σημασίας της ύπαρξης κανόνων ως προϋπόθεσης για τον σεβασμό της ατομικής ελευθερίας.
-Μπορεί να υπάρξει “φιλοσοφία για παιδιά” σε θεσμικό επίπεδο; Και τι θα άλλαζε στην ελληνική κοινωνία αν το επιχειρούσαμε;
Όχι απλώς μπορεί να υπάρξει, αλλά υπάρχει ήδη. Μέσω του Προγράμματος «Η Σοφία στo Σχολείo» η διδασκαλία της φιλοσοφίας στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση εφαρμόστηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα σε διευρυμένη κλίμακα. Σήμερα συμμετέχουν στο πρόγραμμα σχολεία όπως Κολλέγιο Αθηνών, Κολλέγιο Ψυχικού, Αρσάκειο Ψυχικού, Αρσάκειο-Τοσίτσειο Εκάλης, Neue Schule Athen, Ελληνοαγγλική Αγωγή, Εκπαιδευτήρια Γείτονα κ.ά.. Στόχος μας είναι η γενικευμένη εφαρμογή του Προγράμματος. Γι’ αυτό έχουμε υποβάλει στο Υπουργείο Παιδείας διεξοδική πρόταση δοκιμαστικής εφαρμογής της «Σοφίας στο Σχολείο» στα Πειραματικά Δημοτικά Σχολεία.
Είναι δεδομένο ότι η καλλιέργεια της κριτικής και δημιουργικής σκέψης στα παιδιά θα μπορούσε να ανακόψει το κύμα του παραλογισμού που εξαπλώνεται στην ελληνική κοινωνία. Η λογική είναι το μέσο που βοηθά τον άνθρωπο να εντοπίσει τις αιτιακές σχέσεις που διέπουν τον κόσμο. Τού δείχνει ότι είναι προτιμότερο να ζει σε αρμονία με γενικούς κανόνες που εκφράζουν τη βούλησή του. Γι’ αυτό και η αυτονομία ήταν κύριο γνώρισμα της αθηναϊκής δημοκρατίας: αυτόνομος είναι αυτός που ορίζει μόνος τους νόμους του. Και μέχρι να τους αλλάξει –γιατί πάντα μπορεί να τους αλλάξει– τους σέβεται. Γι’ αυτό και η λογική, η ηθική και η ευτυχία συνδέονται. Συγκροτούν το τρίγωνο των δυνάμεων με τις οποίες σκεπτόμαστε, πράττουμε και αντιλαμβανόμαστε την ικανοποίηση αναγκών και επιθυμιών.
…φταίει διαχρονικά η Πολιτεία και το εκπαιδευτικό σύστημα της γενικευμένης α-παιδείας των τελευταίων σαρανταπέντε χρόνων. Αντί να αντλεί από το αστείρευτο κοίτασμα της δικής μας κληρονομιάς μιμείται και αντιγράφει με καθυστέρηση εφήμερες πρακτικές τρίτων χωρών.
-Πιστεύετε ότι οι Έλληνες σήμερα έχουν επίγνωση της φιλοσοφικής τους κληρονομιάς; Ή τη θεωρούν περισσότερο “μουσειακό έκθεμα”;
Πώς να αποκτήσουν αυτή την επίγνωση, αφού η φιλοσοφία μεταδίδεται στους νέους ακριβώς ως “μουσειακό έκθεμα”; Γι’ αυτό δεν φταίνε “οι Έλληνες” ως πρόσωπα, φταίει διαχρονικά η Πολιτεία και το εκπαιδευτικό σύστημα της γενικευμένης α-παιδείας των τελευταίων σαρανταπέντε χρόνων. Αντί να αντλεί από το αστείρευτο κοίτασμα της δικής μας κληρονομιάς μιμείται και αντιγράφει με καθυστέρηση εφήμερες πρακτικές τρίτων χωρών.
-Φέρει η Ελλάδα κάποια ιδιαίτερη ευθύνη ή προσδοκία να προωθήσει τη φιλοσοφία διεθνώς;
Όπως έλεγε ένας παλιός δάσκαλος, η Ελλάδα δεν αποτελεί μια στενή γεωγραφική έννοια. Αποτελεί μια ιδέα ταυτισμένη με την ιδέα της ελευθερίας και της φιλοσοφίας. Η έννοια του ελεύθερου ανθρώπου, του πολίτη, γεννήθηκε στην αρχαία ελληνική πόλη. Οι πολίτες δεν είναι οι κάτοικοι της πόλης. Οι πολίτες είναι η πόλη: μέσα σε αυτήν γίνονται αυτόνομοι, αυτόδικοι και αυτοτελείς. Η φιλοσοφία γεννήθηκε στα παράλια του Αιγαίου και διαμόρφωσε μοναδικά τον ελληνικό τρόπο σκέψης. Η γλώσσα μας, την οποία μιλάμε και γράφουμε επί τρεισήμισι χιλιάδες χρόνια είναι αυτή που επέτρεψε σε αυτόν τον τρόπο σκέψης να αναπτυχθεί. Σε αυτόν τον τρόπο σκέψης θεμελιώθηκε ο σύγχρονος δυτικός πολιτισμός. Αυτός, που ο Κορνήλιος Καστοριάδης ορθότερα αποκαλούσε “ελληνοδυτικό”.
Δεν είναι λοιπόν ο τουρισμός η βαριά βιομηχανία της χώρας μας: είναι ο πολιτισμός της και το υπόδειγμα που παρέχει ο ελληνικός τρόπος σκέψης.
Παρά τα σκαμπανεβάσματα, τις εποχές ακμής και παρακμής, στον πυρήνα του ελληνικού υποδείγματος βρίσκονται διαχρονικά η λογική, η ηθική και το μέτρο. Η συνειδητοποίηση αυτής της αλήθειας δεν μας χαρίζει κανενός είδους «δικαιώματα» ανωτερότητας. Δεν προσφέρεται για εξυπνακισμούς που ανακατεύουν τον Παρθενώνα με βελανίδια. Μόνο υποχρέωση μας δίνει. Την υποχρέωση να λειτουργούμε ως θεματοφύλακες αυτού του πολιτισμού.
-Αν μπορούσατε να προτείνετε ένα πρακτικό βήμα, ένα και μόνο, για να γίνει η φιλοσοφία πιο προσιτή στους πολίτες, ποιο θα ήταν αυτό;
Η εισαγωγή της φιλοσοφίας στις πρώτες τάξεις του σχολείου. Όχι σαν ένα πληκτικό αρχείο ονομάτων και όρων για αποστήθιση. Όχι σαν ένα ανούσιο διανοητικό αγώνισμα πολυτελείας για μυημένους λύτες. Αλλά σαν μια αξιόπιστη μέθοδος επίλυσης προβλημάτων δοσμένη με ευχάριστο, εύληπτο και παιγνιώδη τρόπο.
*
Το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών εορτάζει επισήμως την Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας στην Αθήνα, με μία εκδήλωση που θα πραγματοποιηθεί την Πέμπτη 20 Νοεμβρίου 2025, ώρα 14:00, στο Κεντρικό Κτήριο του ΕΚΠΑ (Πανεπιστημίου 30, 106 79 Αθήνα), στη Μεγάλη Αίθουσα, παρουσία των πρυτανικών αρχών και με την τιμητική συμμετοχή του Καθηγητή Πολιτικής Φιλοσοφίας του Harvard University, Michael Sandel, ενός από τους σημαντικότερους στοχαστές της εποχής μας. Η εκδήλωση πραγματοποιείται σε συνδιοργάνωση με τον Δήμο Αθηναίων, στο πλαίσιο του κύκλου δράσεων «Το ΕΚΠΑ στην Πόλη» (υπεύθυνος: Καθηγητής Αχιλλέας Χαλδαιάκης).
*
Ο Γιώργος Ν. Πολίτης γεννήθηκε το 1972 στην Αθήνα. Σπούδασε δημοσιογραφία και φιλοσοφία στην Ελλάδα και τη Βρετανία. Είναι Καθηγητής Κοινωνικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πρόσφατα έργα του:
Roger Scruton: Φωτίζοντας τον ελέφαντα στο δωμάτιο,(2021), Το παράδειγμα της Ελλάδας, 16 μαθήματα από την πανδημία,(2020), Eξουσιαστική Αριστερά και η κρυφή γοητεία της ανοησίας,(2019), Να σηκωθούμε όρθιοι – Η επανάσταση της κοινής λογικής,(2014), Το δικαίωμα της πολιτικής ανυπακοής· η νόμιμη άμυνα στην αυθαίρετη εξουσία,(2012)
