Με τίτλο «Η Αρπαγή της Ευρώπης: Οι ρίζες της καταστροφικής διαχείρισης μιας αναπόφευκτης κρίσης» (Πατάκης, 2016) εξεδόθη στην Ελλάδα η ελληνική μετάφραση του νέου βιβλίου του Γιάννη Βαρουφάκη, "And the Weak Suffer What They Must? Europe, Austerity and the Threat to Global Stability" (Λονδίνο: Bodley Head / Penguin Random House, Απρίλιος 2016), ο τίτλος του οποίου αποτελεί αμφισβήτηση του δεύτερου σκέλους του θουκυδίδειου «δυνατά δέ οί προύχοντες πράσσουσι καί οί ἀσθενεῖς ξυγχωροῦσιν» (5:89). Δεν γνωρίζουμε πώς θα πάει το βιβλίο στην ελληνική αγορά-- ο Έλληνας δεν διαβάζει, διότι τα ξέρει ήδη όλα--μα στο εξωτερικό έχει ήδη αναδειχθεί σε bestseller, ανεβαίνοντας στην πρώτη (!) θέση της λίστας των Sunday Times. Μοιάζει να μην αφήνει κανέναν αδιάφορο, συλλέγοντας από πάρα πολύ καλές κριτικές ("insightful, fair, and deeply moving") έως πάρα πολύ κακές ("tendentious, vainglorious, abysmally written").
Σε αντίθεση με αυτό που ενδεχομένως θα ανέμενε κάποιος, το «And the Weak Suffer What They Must?» δεν αποτελεί μια εξιστόρηση των γεγονότων του 2015 και της θητείας του Γιάνη Βαρουφάκη στο ΥΠΟΙΚ και στα τραπέζια των διαπραγματεύσεων (αν και περιλαμβάνει κάποιες τέτοιες νύξεις, προστεθειμένες εκ των υστέρων). Ο συγγραφέας μας βεβαιώνει πως αυτό το θρίλερ θα εξιστορηθεί σε επόμενο βιβλίο--ελπίζουμε, μαζί με τις απομαγνητοφωνήσεις των μοιραίων Eurogroups... Το βιβλίο είχε αρχίσει να γράφεται το 2012, αμέσως μετά τον (αμερικανοκεντρικό) «Παγκόσμιο Μινώταυρο», σταματάει στο 2015 και αποτελεί συνέχειά του, «ευρωπαϊκό» κομμάτι του και ολοκλήρωση της βαρουφακικής ανάγνωσης της παγκόσμιας κρίσης, από τις απαρχές και αιτίες μέχρι τα ευρωπαϊκά γεγονότα των τελευταίων ετών.
Ως πλήρες οικονομικό πανόραμα της κρίσεως και πολιτικο-οικονομικό ιστοριογράφημα, πρόκειται για ένα πραγματικά πολύτιμο βιβλίο, ιδιοφυές στην εποπτεία του και στην άρθρωσή του: αυτά, όμως, θα τα διαπιστώσει ο αναγνώστης διαβάζοντάς το--κάτι που οφείλει οπωσδήποτε να πράξει. Ο Βαρουφάκης εξιστορεί ολόκληρη την μεταπολεμική πορεία της οικονομίας, της δημιουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ιδίως του ευρώ, καταδεικνύοντας πως η φαινομενική απο-πολιτικοποίηση του ευρωπαϊκού χρήματος είναι, τελικά, η υπερ-πολιτικοποίησή του--καταθέτοντας τις αντιπροτάσεις του. Και κυρίως φανερώνει το πώς τα δόγματα που παρουσιάζονται ως το άπαν της τεχνοκρατίας, της κοινής λογικής και της επιστημοσύνης βασίζονται ξεκάθαρα στο χονδροειδές ψεύδος, στην εξαπάτηση, στην άρση των ίδιων των κανόνων που υποτίθεται πως τιμούν. Όμως, (καλώς ή κακώς) θα ήταν εκτός θέματος όποιος θα έψαχνε μια ριζικά εξω-συστημική, εξω-καπιταλιστική πρόταση, όραμα και ουτοπία στα κείμενα του Βαρουφάκη. Οι αντιπροτάσεις του είναι απολύτως μετριοπαθείς, συστημικές, ενδο-καπιταλιστικές, κεντροαριστερές, κεϋνσιανές, εφαρμόσιμες αύριο το πρωί. Άρα, είναι αυτό το βιβλίο ριζοσπαστικό; Είναι ο Βαρουφάκης ριζοσπάστης; Πόσο κουφό είναι να αποκαλείται κάποιος ο οποίος προτείνει αμερικανικές λύσεις σε ευρωπαϊκά προβλήματα "Greek radical socialist";
Προσθέτοντας μια ακόμα αντίφαση στην συνθήκη που βιώνουμε, το πραγματικά ριζοσπαστικό στοιχείο του λόγου του Βαρουφάκη είναι ακριβώς το ότι δεν είναι ριζοσπάστης, είναι ακριβώς η μετριοπάθεια ("modest proposal"), η άμεσα εφαρμόσιμη και απολύτως συστημική (τίποτα παραπάνω από κεϋνσιανή) εναλλακτική οδός παράκαμψης πανευρωπαϊκών δακρύων, αίματος και ιδρώτα--σημερινών και αυριανών. Δηλαδή, η ανακύκλωση πλεονασμάτων (surplus recycling) ως όρος εκ των ων ουκ άνευ για νομισματικές ενώσεις όπως αυτή του ευρώ. Και είναι αυτή η μετριοπάθεια που τον καθιστά υβριστέο και εξοριστέο από τις powers that be∙ δε νοείται στην ΤΙΝΑ να αντιπαραβάλλεται ΤΑΤΙΑΝΑ. Ο λόγος του Βαρουφάκη είναι αδιανόητος και αφόρητος για την τρέχουσα διάταξη και τους φαν της, ακριβώς επειδή αποκαλύπτει τον απόλυτο παραλογισμό της τρέχουσας διάταξης: αποκαλύπτει πως η «τήρηση των κανόνων» είναι η συστηματική άρση τους και η κατ' επιλογήν της ισχύος εφαρμογή τους, ότι η «μόνη οδός, χωρίς εναλλακτικές» είναι κατ' εξοχήν η χειρότερη και πιο ανορθολογική από τις εφικτές οδούς, ότι οι «τεχνοκρατικές λύσεις» που εφαρμόζονται είναι με τα ίδια τα τεχνοκρατικά κριτήρια από ανόητες έως εγκληματικές, ότι «ο μόνος τρόπος για να λειτουργήσει το σύστημα» ξεπηδά από και οδηγεί στην τρομακτική δυσλειτουργία του ίδιου του συστήματος.
«Αν ο Βαρουφάκης έχει δίκιο στην κριτική του, λέμε κτηνωδίες», και γι' αυτό ο Βαρουφάκης δε νοείται να έχει δίκιο. Απ' ότι φαίνεται από τη σφοδρότητα των αντιδράσεων στον Βαρουφάκη, ο πραγματικός κίνδυνος για το αφήγημα δεν εντοπίζεται τόσο σε φορείς ριζοσπαστικών διεξόδων και ουτοπιών, οι οποίοι άλλωστε ποικίλλουν την «ανοχή» και την «ανοικτότητα» πετώντας κατά τη γνώμη του εκάστοτε ισχυρού τη μπάλα στην εξέδρα, αλλά σε όποιον αποδεικνύει με τη γλώσσα της τεχνοκρατίας ότι όλοι οι «τεχνοκρατικοί» ισχυρισμοί είναι ψευδείς--σε όποιον δείχνει ότι η μπάλα είναι ξεφούσκωτη μέσα στο ίδιο το γήπεδο. Εξ ου και έπρεπε ο Βαρουφάκης να θεωρηθεί ανυπόληπτος, ακραίος, αφερέγγυος, ώστε να μη... φανεί η μπλόφα. Διεθνώς αλλά κυρίως στην Ελλάδα, το μίσος, το μένος και η ομοβροντία την οποία επεφύλαξαν τα ΜΜΕ για τον Γ.Β. δεν έχει προηγούμενο. Και εάν στους κρίσιμους μήνες της διαπραγμάτευσης ο Γιάνης Βαρουφάκης έχαιρε πολύ σημαντικής δημοφιλίας στο ελληνικό κοινό, η εκπληκτικά συντονισμένη και επαναλαμβανόμενη μηντιακή δολοφονία του κατάφερε, καταπώς φαίνεται, να μεταπείσει την ελληνική «κοινή γνώμη».
Η λεπτομέρεια και ακρίβεια της διάγνωσης του Βαρουφάκη καθιστούν το βιβλίο αναντικατάστατο. Ως προς τη συνολική αντιπρότασή του όμως (πέραν του οικονομολογικού "modest proposal", πέραν της δράσης του και του λόγου του ως ΥΠΟΙΚ), θα μπορούσε να διαπιστωθεί ενδεχομένως μια θεμελιώδης αντίφαση--η οποία εντοπίζεται στον φεντεραλισμό του Βαρουφάκη. Ενώ ο Γ.Β. καταδεικνύει ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση (και αργότερα η Ευρωζώνη) δεν σχεδιάστηκε «οραματικά», αλλά από τις ΗΠΑ και για λόγους πολιτικής και ισχύος των Η.Π.Α., ενώ ο Γ.Β. καταδεικνύει ότι με τον τρόπο που αυτή πραγματοποιήθηκε και πραγματοποιείται σήμερα δεν την θέλησαν οι λαοί και τα έθνη της Ευρώπης (η ιστορία της Ε.Ε. είναι εν πολλοίς τα δημοκρατικά «όχι» στα δημοψηφίσματα που εκείνη θέτει, και η συνακόλουθη παράκαμψη της λαϊκής βούλησης με τετελεσμένα γεγονότα--βλ. το άρθρο του Παναγιώτη Σωτήρη στο προηγούμενο UNFOLLOW), ενώ λεπτομερώς αναλύει τις καταστροφικές δυσλειτουργίες της, επιμένει στην αντιπρόταση ενός φεντεραλισμού, των «Ηνωμένων Πολιτειών της Ευρώπης». Ενώ ο ίδιος ο Βαρουφάκης βεβαιώνει ότι όπου έχει υπάρξει «υπερεθνικό επίπεδο» στην Ευρώπη, αυτό πάσχει από πρωτοφανές, εκπληκτικό έλλειμμα δημοκρατίας, και ότι όποια αντιπροσωπευτική/κοινοβουλευτική δημοκρατία κουτσά-στραβά υφίσταται, εντοπίζεται στα εθνικά κοινοβούλια με κυριαρχία (sovereignty), μιλά για μια δημοκρατική φεντεραλιστική Ευρώπη, ένα υπερ-κράτος μεν, με εκλεγμένη κυβέρνηση δε (την οποία θεωρεί περίπου αυτονόητα επιθυμητή από όλους). Έτσι, οδύρεται για το γεγονός ότι όσοι φοβόντουσαν πως η Ε.Ε. θα οδηγήσει σε έναν φεντεραλισμό όπου οι λαοί θα έμπαιναν στο μπλέντερ, έκαναν λάθος--κατά τον Γ.Β., μακάρι να είχαν δίκιο...
Θα μιλήσει για «γελοία σύνορα», θα χρησιμοποιήσει σκληρές φράσεις για τα έθνη-κράτη, θα τα αναφέρει ξανά και ξανά ως «πληγές και ουλές στο σώμα της ηπείρου»--φράση στην οποία συναντιέται η Αριστερά, οι νεοφιλελεύθεροι (όπως ο Θάνος Τζήμερος σε αλήστου λήθης κείμενο) και διάφορα υπερεθνικά οικονομικά συμφέροντα. Ένας διεθνισμός κεκτημένης ταχύτητας ουκ ολίγων αναγνωστών ίσως θα τους έκανε να δουν με συμπάθεια το φεντεραλιστικό όραμα του Βαρουφάκη. Όμως, κατά τον εδώ γράφοντα, απέναντι στις μεταδημοκρατικές υπερεθνικές τερατώδεις καταστάσεις τις οποίες βιώνουμε, η λαϊκή, δημοκρατική, και εθνική κυριαρχία αποδεικνύονται σχεδόν συνώνυμες: και αν δημοκρατικά κινήματα καταλήξουν να αθροιστούν σε υπερεθνικό επίπεδο, οι ρίζες τους θα βρίσκονται σε πραγματικές κοινότητες πραγματικών ανθρώπων, στις εθνικές συσσωματώσεις της πολιτισμικής τους συγγένειας. Σήμερα, για λαούς και έθνη με ιστορική ταυτότητα, το έθνος-κράτος είναι, μεταξύ πολλών άλλων θετικών και αρνητικών, ο μόνος χώρος στον οποίο απομένει κάποια δημοκρατία και ελευθερία, ή έστω ψήγματα αυτών. Εν αντιθέσει, σήμερα όπου υπερ-εθνική οντότητα, εκεί και μετα-δημοκρατική πραγματικότητα.
Ο Βαρουφάκης δεν αρκείται σε αυτήν τη στάση, δεν του φτάνει ένας δημοκρατικός φεντεραλισμός των λαών της Ευρώπης. Θέλει ξεκάθαρα και ρητώς τη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού έθνους. Μιλά θετικά για ένα «μπλέντερ εθνικών ταυτοτήτων» ("put into the blender of identity creation") που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε, συναινεί στην κοπτοραπτική εθνικών ταυτοτήτων («Ευρωπαϊκό έθνος») μέσω των παρεμβάσεων του κεντρικού σχεδιασμού στην επόμενη γενιά. Η ανάγνωση περί «φαντασιακών κοινοτήτων» έδωσε το πράσινο φως για την εξουσιαστική κατασκευή εθνών και εθνικοτήτων στο εργαστήριο, μια αμερικανική στην εφαρμογή της ιδεοληψία την οποία η ανθρωπότητα έχει ήδη πληρώσει με βαρύ φόρο αίματος και ισχύος και συνεχίζει να την πληρώνει--αλλά ο Βαρουφάκης μας την προτείνει ως πανευρωπαϊκή λύση...
Βέβαια, ο Γ.Β. θα σημειώσει πως μιλά για μια ευρωπαϊκή ταυτότητα που θα «ενσωματώνει» χωρίς να νοσφίζεται τις εθνικές ταυτότητες--όμως, αυτό δεν μοιάζει να προκύπτει από την υπόλοιπη ανάλυση, ή από την ιστορική πραγματικότητα. Ο Βαρουφάκης θα μιλήσει για τις αναφορές, ήδη από τα πρώτα προεόρτια/προγόνους της Ε.Ε., στον Καρλομάγνο (κεφάλαιο 3), ενώ θα αναφερθεί και ο ίδιος σε αυτόν ως «σύμβολο της ευρωπαϊκής ενότητας» (σ. 199). Φυσικά, ο Καρλομάγνος μόνο σύμβολο μιας ευρωπαϊκής ενότητας που περιλαμβάνει και, ας πούμε, την Ελλάδα δεν είναι!
Ο Βαρουφάκης ενδεχομένως θα αντέτεινε πως, με την πορεία της κρίσης και της προοπτικές της, αυτός είναι ο μόνος δρόμος. Συχνά υπενθυμίζει πως ναι μεν μπορεί μια χώρα, ας πούμε, να μην είχε μπει στο ευρώ, αλλά ουσιαστικά δεν υπάρχει η δυνατότητα απλώς να βγεις: βγαίνοντας, δεν ξαναβρίσκεσαι στο κουτάκι 1, αλλά σε ένα απειλητικό άγνωστο πεδίο. Και επιμένει πως εάν αρχίσουν μία-μία οι χώρες του ευρώ ή της Ε.Ε. να αποχωρούν, οι οικονομικές συνθήκες θα δημιουργούσαν ένα μοιραίο αμοιβαίο μίσος στους λαούς και στα έθνη, με ανοιχτό το ενδεχόμενο ενός νέου πολέμου. Σε μια τέτοια διάγνωση ενδεχομένως θα είχε δίκιο. Όμως, η ακριβής διεκτραγώδηση των παραλλήλων σεναρίων δεν συνεπάγεται γραμμικά την επιβεβαίωση--πόσω δε μάλλον τον υποχρεωτικό χαρακτήρα--μιας προτεινόμενης λύσης. Ειδάλλως δημιουργείται πλέον ένα εναλλακτικό, φεντεραλιστικό ΤΙΝΑ, αφού «δεν υπάρχει άλλη λύση»: κάτι το οποίο αποτελεί για έναν μη-φεντεραλιστή πολίτη το ανάλογο ενός «αφού πλέον δεν μπορείς να το αποφύγεις, τουλάχιστον απόλαυσέ το». Να με συμπαθά ο αναγνώστης, αλλά θεωρώ κάθε φεντεραλιστικό κάλεσμα, με οσοδήποτε ισχυρές δημοκρατικές εγγυήσεις, σαφώς απειλητικό της όσης δημοκρατίας μας έχει απομείνει πανευρωπαϊκά.
Κλείνοντας το εδώ σημείωμα, πρέπει οπωσδήποτε να αναφερθεί το εξής: παρά την επερχόμενη ελληνική έκδοση, θα είχε νόημα να ανατρέξει ο αναγνώστης στην πρωτότυπη αγγλική. Δε γνωρίζω πώς, αλλά ο Βαρουφάκης έχει καταφέρει έναν εκπληκτικό έλεγχο αυτής της γλώσσας: το βιβλίο έχει μια χυμωδέστατη, απόλυτα απολαυστική χρήση των αγγλικών, με συνεχείς παιγνιώδεις χρήσεις ιδιωματισμών, ένα σωρό γλωσσικά «κορδελάκια» και μια υπόρρητη θεατρικότητα--στοιχεία που δεν συνηθίζονται ακριβώς σε οικονομολογικά βιβλία. Περιγράφοντας την ευρωπαϊκή τραγωδία, ο Βαρουφάκης θυμάται τον σχολικό αριστοτελικό ορισμό της και την εξιστορεί «ηδυσμένω λόγω».
Εν ολίγοις, το βιβλίο--έστω κι αν διαφωνεί κανείς σε επιμέρους σημεία του, ή ακόμα-ακόμα και στο ίδιο το δια ταύτα του--είναι πραγματικά πολύτιμο, ακριβώς επειδή με πάνοπλη επιστημοσύνη ανοίγει μια συζήτηση που η ισχύς θα προτιμούσε να μην άνοιγε καθόλου.
*Πρώτη, συντομώτερη εκδοχή του κειμένου δημοσιεύθηκε στο Unfollow 58, σσ. 116-123.
Εξηγεί για άλλη μια φορά την επιλογή στρατηγικής του: "At this point governments face three options: death by a thousand austerity cuts, a lethal exit from the euro or a campaign of disobeying the edicts of Brussels in Frankfurt in order to force Europe either to reconsider its currency's architecture or violate its own laws by forcibly pushing a member state out of the Eurozone. As Greece's minister of finance, I advocated the third option and resigned in July 2015 when my prime minister accepted the first in the belief that Brussels was about to impose upon Greece the second option--a forced exit" (σ. 142)
Από τον Tory Brexiteer Michael Gove, σε θετική βιβλιοκρισία του. Σημειωτέον ότι ο Γ.Β. είχε πραγματοποιήσει εκτενή εκστρατεία στο Ηνωμένο Βασίλειο υπέρ του Remain.
Μιλάμε εδώ για την διάγνωσή του και την αντιπρότασή του, καθώς και για τον λόγο και την πράξη του ως ΥΠΟΙΚ: στις φεντεραλιστικές προεκτάσεις του βιβλίου, που δεν εμπίπτουν στην εδώ ανάλυση περί μετριοπάθειας, θα αναφερθούμε σε λίγο.
"We were not naïve enough to think that our blueprint would be implemented on the strength of its rationality. No, its purpose was simpler: to be able to counter official Europe's doctrine with our own. To respond to Eurocrats insisting, 'There is no alternative' (TINA) that respects its treaties and the current rules with, 'That, astonishingly, there is an alternative' (TATIANA)" (σ. 228).
"Few progressive Europeans would argue against a Democratic United States of Europe, with a proper government elected on a pan-European ticket and answerable to a proper Parliament vested with complete sovereignty over all decisions and matters"--σ. 216.
"Margaret Thatcher feared that, under cover of the euro, a European Federation was being sneaked into the back door. If only she had been right!" (σ. 145).
"The tearing down of ludicrous borders that previously scarred the continent."--σ. 4. "There was nothing wrong with the idea of a single market from the Atlantic to the Ukraine and from the Shetlands to Crete. Borders are scars on the planet and the sooner we dispose of them the better."--σ. 193. "The nation state [is] supposed gradually to dissolve." --σ. 201.
"If a supranational European identity is possible and capable of generating a European sovereign people, then a democratic European Union is possible."--σ. 102. "The nineteenth century is brimming with examples of how commodification, the triumph of capital accumulation over feudal authority and the concomitant removal of internal borders put into the blender of identity creation a variety of regional characters to construct new national identities. German unification, effected by Prussia's iron hand, is an excellent example. The notion that economic union could one day spawn a European identity, a 'We the people of Europe...' is neither far-fetched nor unwholesome. Indeed, the path of institutional consolidation that began in the 1950s might well have gone that way. Student exchange programs are the best example of the Brussels guided process cultivating the promise of instilling a European identity among Europe's youth"--σ. 103.
"Most Europeans (including this writer) side with the second view, convinced that the European Union's troubles cannot be due to the possibility of forging an overarching European identity that incorporates but does not usurp their separate national identities" --σ. 103.
Ο αναγνώστης σίγουρα δεν θα έχανε μελετώντας την αντιπρόταση σε τέτοιου είδους ιστορικές αναγνώσεις στο βιβλίο του Χρήστου Γιανναρά, Η Ευρώπη γεννήθηκε από το «Σχίσμα» (Ίκαρος, 2015)