Η αφρικανική ήπειρος βιώνει την πιο βαθιά αναδιαμόρφωση της κυριαρχίας των ορυκτών Πρώτων Υλών (ΟΠΥ) της από το κύμα ανεξαρτησίας της δεκαετίας του 1960. Αυτός ο θεσμικός μετασχηματισμός, που καταλύεται από κοινού από δημοσιονομικές πιέσεις, πολιτικούς κύκλους και γεωπολιτικό ανταγωνισμό, επαναπροσδιορίζει τη δυναμική ισχύος των παγκόσμιων αλυσίδων εφοδιασμού κρίσιμων ορυκτών υλών (ΚΟΠΥ). Η Αφρική βρίσκεται στο επίκεντρο μιας ιστορικής μετατόπισης όσον αφορά τη διακυβέρνηση και τον έλεγχο των πλούσιων κοιτασμάτων ΚΟΠΥ που διαθέτει (Σχ. 1), με κυρίαρχο ρόλο στην τροφοδοσία των αυξημένων αναγκών για τις τεχνολογίες «πράσινης» ενέργειας και ηλεκτροκίνησης (Σχ. 2). Οι τάσεις που παρατηρούνται δεν είναι απλώς κυκλικές, αλλά διαρθρωτικές και θα επηρεάσουν τη γεωπολιτική και τις παγκόσμιες αλυσίδες αξίας για τις επόμενες δεκαετίες. Ακολουθεί μια ανάλυση των αλλαγών και των σχετικών τάσεων (Πιν. 1):
Κεντρικές αλλαγές που διαμορφώνουν το τοπίο
Από παθητικοί παράγοντες σε δραστήριοι καταλύτες που την ανάδυση της Αφρικής σε ρόλο πρωταγωνιστή
Παλαιό Παράδειγμα: Οι αφρικανικές χώρες ήταν κυρίως διεκπεραιωτές αδειών και εισπράκτορες φόρων, με περιορισμένο έλεγχο πάνω στην πραγματική αλυσίδα αξίας (εκμετάλλευση, επεξεργασία, εμπορική διακίνηση).
Νέα Πραγματικότητα: Χρησιμοποιούν ενεργά τη νομοθετική και φορολογική εξουσία τους για να εξασφαλίσουν μεγαλύτερο μερίδιο από τον πίτα. Δρουν ως δραστήριοι διαπραγματευτές που εκμεταλλεύονται τον γεωπολιτικό ανταγωνισμό προς όφελός τους.
Από πρώτη ύλη σε βιομηχανική αλυσίδα αξίας- Η πίεση για “Εντοπισμό” (Onshoring)
Παλαιό Παράδειγμα: Εξαγωγή ακατέργαστων ορυκτών (π.χ. κοβαλτίου, λιθίου, βαναδίου) για επεξεργασία στην Κίνα ή την Ευρώπη.
Νέα Πραγματικότητα: Υπάρχει ολοένα και πιο πιεστικός στόχος να κρατηθεί η καθετοποιημένη αξία στην ήπειρο. Χώρες όπως η Ζάμπια και η Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό (ΛΔΚ) θέλουν να επεξεργάζονται τον χαλκό και το κοβάλτιο πριν να το εξάγουν (Σχ. 1). Η Ινδονησία (έξω από την Αφρική, αλλά ενδεικτική τάση) είναι το μοντέλο, απαγορεύοντας την εξαγωγή ακατέργαστων μετάλλων για να αναγκάσει τη δημιουργία εγχώριων βιομηχανιών.
Από διμερή συμφωνία σε πολυμερή στρατηγική με στόχο το τέλος της μονομερούς εξάρτησης
Παλαιό Παράδειγμα: Μια χώρα είχε μια μακροχρόνια συμφωνία αποκλειστικά με έναν παίκτη (π.χ. Γαλλία, Κίνα).
Νέα Πραγματικότητα: Οι αφρικανικές χώρες διαφοροποιούν τους εταίρους τους. Η Κίνα είναι ακόμη κύριος παίκτης, αλλά ανοίγουν οι πόρτες για τις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Αυστραλία, την Ιαπωνία και την ΕΕ. Αυτό τους δίνει μόχλευση για καλύτερους όρους και μειώνει τον κίνδυνο.
Κύριες σχετικές τάσεις
Εθνικισμός ΟΠΥ και θεσμική ενίσχυση (Resource Nationalism 2.0)
Τι είναι: Δεν είναι απλώς η απλή αύξηση των φόρων. Είναι μια πιο εκλεπτυσμένη προσέγγιση που περιλαμβάνει:
Αναθεώρηση συμβολαίων: Επανεξέταση υφιστάμενων συμφωνιών που κρίνονται μη ευνοϊκές.
Υποχρεωτικές μερικές συμμετοχές: Αύξηση του ποσοστού συμμετοχής του κράτους σε έργα (π.χ., από 5% σε 20-30%).
Απαγορεύσεις/Περιορισμοί εξαγωγών: Για ακατέργαστα υλικά, για να προωθηθεί η εγχώρια επεξεργασία.
Αύξηση φορολογικών συντελεστών και δημιουργία νέων τελών (royalties).
Η δημιουργία ΚΟΠΥ ως γεωπολιτικό εργαλείο
Οι αφρικανικές χώρες αρχίζουν να αντιλαμβάνονται ότι οι ΟΠΥ τους δεν είναι απλώς αγαθά, αλλά στρατηγικό πλεονέκτημα. Μπορούν να χρησιμοποιηθούν για:
Διπλωματική πίεση: Παροχή ή άρνηση πρόσβασης σε κοιτάσματα σε αντάλλαγμα για πολιτική στήριξη.
Προσέλκυση επενδύσεων σε άλλους τομείς: Μια χώρα μπορεί να προσφέρει πρόσβαση σε λίθιο σε αντάλλαγμα για επενδύσεις σε πράσινη ενέργεια ή ψηφιακές υποδομές.
Εντατικοποίηση του ανταγωνισμού μεγάλων δυνάμεων
Η Κίνα προσπαθεί να διατηρήσει την ηγετική της θέση μέσω της BRI (Belt and Road Initiative) , αλλά αντιμετωπίζει αυξανόμενη κριτική για τα χρέη και την περιβαλλοντική της κληρονομιά.
Η ΕΕ προωθεί το Global Gateway ως μια “βιώσιμη” εναλλακτική, με έμφαση στη διαφάνεια, τα ανθρώπινα δικαιώματα και την κλιματική ουδετερότητα.
Οι ΗΠΑ μέσω της Inflation Reduction Act και της πρωτοβουλίας Partnership for Global Infrastructure and Investment (PGII) ωθούν τις εταιρείες τους να διαφοροποιήσουν τις πηγές προμήθειας ΚΟΠΥ, προσφέροντας κίνητρα για επενδύσεις σε φιλικές χώρες.
Το θέμα της βιωσιμότητας και της δίκαιης μετάβασης
Η παγκόσμια ζήτηση για πράσινες τεχνολογίες θέτει την Αφρική σε μια μοναδική θέση (Σχ 2). Ωστόσο, υπάρχει πίεση από τους καταναλωτές και τους επενδυτές στην ΕΕ και τις ΗΠΑ για «καθαρές» ΟΠΥ – δηλαδή, εκμετάλλευση με χαμηλό «ανθρακικό» αποτύπωμα, σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα και χωρίς παιδική εργασία.
Αυτό δημιουργεί τάσεις για πιο αυστηρούς κανονισμούς (π.χ., ο Κανονισμός για τις ΚΟΠΥ της ΕΕ) που οι αφρικανικές χώρες πρέπει να ανταποκριθούν για να έχουν πρόσβαση στις ανεπτυγμένες αγορές.
Συμπέρασμα- Με το βλέμμα στο μέλλον
Οι τάσεις δείχνουν ότι η Αφρική κινείται από ένα μοντέλο εξαγωγών ΟΠΥ προς ένα μοντέλο στρατηγικού γεωπολιτικού εμπορίου. Οι χώρες της ηπείρου δεν πουλούν πλέον απλώς ΟΠΥ. «Εμπορεύονται» πρόσβαση στην αλυσίδα αξίας των ΚΟΠΥ, και αυτή η πρόσβαση συναλλάσσεται με βιωσιμότητα, τεχνολογία, υποδομές και γεωπολιτική στήριξη.
Αυτή η μετατόπιση είναι μόνιμη και θα οδηγήσει σε:
Μεγαλύτερη αστάθεια βραχυπρόθεσμα, λόγω επαναδιαπραγματεύσεων και αλλαγών κανόνων.
Μεγαλύτερη κυριαρχία των παραγωγών μακροπρόθεσμα αφού οι αφρικανικές χώρες θα έχουν περισσότερη επιρροή στο πώς, από ποιον και υπό ποιους όρους εκμεταλλεύονται τα κοιτάσματα τους.
Εντατικοποίηση του συστήματός διπλωματίας “όλων με όλους”. Κανένας μεγάλος παίκτης δεν θα μπορεί να πάρει την Αφρική ως δεδομένη.
