Γράφει η Στέλλα Σοφία Κυβέλου, Καθηγήτρια Στρατηγικής Χωροταξίας, Εμπειρογνώμων Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού.
*
Το Αιγαίο δεν αποτελεί μια κλειστή θάλασσα η οποία απλώς χωρίζει – ή ενώνει – την Ελλάδα και την Τουρκία. Αποτελεί το βόρειο κέντρο της Ανατολικής Μεσογείου, ένα στρατηγικό σημείο που συνδέει την Αδριατική, τα Στενά του Βοσπόρου και τη Μέση Ανατολή. Η θέση του αυτή το καθιστά στρατηγικό άξονα της αποκαλούμενης Rimland, εκείνης της θαλάσσιας περιφέρειας της Ευρασίας όπου, όπως έγραφε ο Nicholas Spykman[1], κρίνεται η παγκόσμια ισορροπία μεταξύ θαλασσίων και ηπειρωτικών δυνάμεων.
Η σκέψη του Halford Mackinder[2], ο οποίος έδινε προτεραιότητα στην Heartland της Ευρασίας, ίσως ακούγεται σήμερα παρωχημένη. Ωστόσο η διόρθωση που έφερε ο Spykman με την Rimland αποδεικνύεται εξαιρετικά επίκαιρη: οι κρίσιμες ισορροπίες καθορίζονται όχι μόνο στην ξηρά, αλλά κυρίως στις θαλάσσιες περιφέρειες. Το Αιγαίο είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της λογικής, με τα νησιά του να λειτουργούν –όπως τα περιέγραψε ο Edward Luttwak[3]– ως «αβύθιστα αεροπλανοφόρα», κρίσιμα για άμυνα και αποτροπή.
Είναι γνωστό ότι ο έλεγχος του Αιγαίου παρέχει τρία σημαντικά στρατηγικά οφέλη:
Πρώτα απ’ όλα, παρέχει αποτροπή και ισορροπία. Η διάταξη των ελληνικών νησιών σε άμεση γειτνίαση με την τουρκική ακτογραμμή δημιουργεί μια φυσική γραμμή προωθημένης άμυνας, ενισχύοντας την αποτροπή και περιπλέκοντας κάθε επιθετικό σχεδιασμό.
Κατά δεύτερο λόγο, ένα βασικό στρατηγικό όφελος μπορεί να είναι η εξυπηρέτηση αμφίβιων επιχειρήσεων. Η νησιωτική γεωγραφία καθιστά εφικτή τόσο την εκτόξευση αλλά και την ανάσχεση αποβατικών κινήσεων, προσδίδοντας στην Ελλάδα σαφές πλεονέκτημα σε μια ενδεχόμενη ασύμμετρη σύγκρουση.
Τέλος, το Αιγαίο είναι μέρος ενός από τους αρχαιότερους εμπορικούς δρόμους του κόσμου. Σήμερα, όπως επισημαίνει ο Robert Kaplan[4], η σημασία του πολλαπλασιάζεται λόγω των ενεργειακών αγωγών και των τερματικών LNG που συνδέουν την Ανατολική Μεσόγειο με την ευρωπαϊκή αγορά.
Η ιστορία, ευλόγως, υποδεικνύει τον δρόμο. Η ελληνική στρατηγική, από την κλασική Αθήνα και το Βυζάντιο μέχρι την Επανάσταση του 1821 και τον Ψυχρό Πόλεμο, έχει έναν σταθερό άξονα: ο έλεγχος του Αιγαίου είναι όρος επιβίωσης. Η Ύδρα και οι Σπέτσες αποτέλεσαν κέντρα ναυτικής ισχύος κατά την Επανάσταση, ενώ οι Βαλκανικοί Πόλεμοι κατοχύρωσαν τον έλεγχο του αρχιπελάγους. Κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, το Αιγαίο μετατράπηκε εν πολλοίς σε μεθόριο του ΝΑΤΟ. Σήμερα, οι ελληνοτουρκικές αντιπαραθέσεις επί της υφαλοκρηπίδας, του εναέριου χώρου και του θαλάσσιου χώρου μέσω του θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού, επιβεβαιώνουν ότι το Αιγαίο παραμένει και εντείνεται ως πεδίο γεωπολιτικού ανταγωνισμού.
Στον 21ο αιώνα, η σημασία του Αιγαίου δεν περιορίζεται πλέον στην ελληνοτουρκική διένεξη. Αφορά στην ενεργειακή ασφάλεια της Ευρώπης, στον ανταγωνισμό μεγάλων δυνάμεων (Ρωσία, ΝΑΤΟ, ΗΠΑ), και στην στρατηγική αλλά παραγωγική ισορροπία σε ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο. Η παρουσία ρωσικών ναυτικών δυνάμεων στη Συρία, η αναβάθμιση του ρόλου της Τουρκίας ως «παίκτη» της περιοχής και η ευρωπαϊκή ανάγκη για διαφοροποίηση ενεργειακών πηγών καθιστούν το Αιγαίο κρίσιμο πεδίο.
Όσον αφορά την ολοκληρωμένη θαλάσσια πολιτική της ΕΕ, είναι χαρακτηριστική η εξέλιξη μέσω του Ευρωπαϊκού Συμφώνου για τον Ωκεανό ( European Ocean Pact[5] ) το οποίο μεταφέρει το βάρος για το πλέγμα των θαλάσσιων πολιτικών συμπεριλαμβανομένου του Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού από τα Κράτη-μέλη σε επίπεδο θαλάσσιας λεκάνης. Η Rimland αποτελεί ευνοήτως πολύ μεγάλο τμήμα της λεκάνης της Ανατολικής Μεσογείου.
Συμπερασματικά, το Αιγαίο δεν είναι μόνο μια θάλασσα τοπικής σημασίας. Είναι παραλλήλως ένας απολύτως κομβικός άξονας της περίφημης Rimland. Η νησιωτική γεωγραφία η οποία προσφέρει στην Ελλάδα δυσανάλογη στρατηγική ισχύ, από την αρχαιότητα έως σήμερα, λειτουργεί ως ασπίδα αλλά και ως «πλατφόρμα» προβολής και κατά συνέπεια εργαλείο ήπιας ισχύος[6]. Ας μην λησμονούμε ότι όπως θα επικαλείτο ο Spykman, «όποιος ελέγχει την Rimland ελέγχει την Ευρασία». Εν τη πράξει λοιπόν, όποιος ελέγχει το Αιγαίο, διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό τις ισορροπίες δυνάμεων στη λεκάνη της Ανατολικής Μεσογείου, επηρεάζοντας καθοριστικώς την ίδια την ασφάλεια της Ευρώπης.
[1] Spykman, N. J. (1944). The Geography of the Peace. New York: Harcourt, Brace.
[2] Mackinder, H. J. (1904). “The Geographical Pivot of History” The Geographical Journal, 23(4), 421–437
[3] Luttwak, E. (1976). The Grand Strategy of the Roman Empire: From the First Century A.D. to the Third. Baltimore: Johns Hopkins University Press.
[4] Kaplan, R. D. (2012). The Revenge of Geography: What the Map Tells Us About Coming Conflicts and the Battle Against Fate. New York: Random House.
[5] Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για τους Ωκεανούς, 2025 https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/HTML/?uri=CELEX:52025DC0281
[6] Βλ. Ερευνητικό έργο ΕΛΙΔΕΚ HER-SEA, Πάντειο Πανπειστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημ΄ων, 2022-2024, www.her-sea.eu
