«Μας ενδιέφερε η σύνδεση των διαφορετικών κατευθύνσεων που αφορούν στον καιρό και το κλίμα. Ποιές περιοχές, ποιοί πληθυσμοί και ποιοι κόσμοι υφίστανται περισσότερο τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης; Πώς συνδέεται ο καιρός με το δικαίωμα στην αναπνοή; Τι σημαίνει η απόπειρα μηχάνευσης του καιρού; Για να συζητήσουμε τα ερωτήματα αυτά, ταυτόχρονα θελήσαμε να επιστρέψουμε στον τρόπο που ο ίδιος ο πλανήτης ως ένας υπερ-οργανισμός λειτουργεί χάρη στην αλληλοσύνδεση των μερών του και των οικοσυστημάτων του. Και ο καιρός με τη σειρά του ως δυναμικό σύστημα λειτουργεί...»
Ο καιρός εισβάλει στη Στέγη και στο Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών, προτρέποντάς μας να προβληματιστούμε πάνω στην ποιητική, τις πολιτικές και την τεχνολογία του περιβάλλοντος.
Η έκθεση Weather Engines της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, από 1η Απριλίου έως 15 Μαΐου, παρουσιάζει «έργα που θέτουν ερωτήματα για τον καιρό, το περιβάλλον και τον τεχνολογικό πολιτισμό. Εγκαταστάσεις, φωτογραφίες, βίντεο, ηχητικά έργα και γλυπτά έχουν ως αφετηρία την κλιματική κρίση και εξετάζουν τα στοιχεία που επηρεάζουν τη ζωή. Η ζέστη και το κρύο, ο άνεμος και η βροχή συζητούνται σε συνάρτηση με διαφορετικά γεωγραφικά και πολιτικά πλαίσια, από το παρελθόν στο παρόν και στο εικοτολογικό μέλλον. Οι ωκεανοί, τα σύννεφα και τα δάση αναγνωρίζονται ως μηχανές διατήρησης της ζωής, δημιουργούν την ατμόσφαιρα που κατοικούμε αλλά και επηρεάζουμε. Αναφορές σε μετεωρολογικά όργανα αλλά και σε φυσικούς βιοδείκτες καταδεικνύουν πώς ο καιρός καταγράφεται και μελετάται. Άλλα έργα εξετάζουν παραδείγματα εκμετάλλευσης ή οπλοποίησης έντονων ή ακραίων καιρικών φαινόμενων...».
Η Δάφνη Δραγώνα, συνεπιμελήτρια της έκθεσης και συγγραφέας και η Φιόρη - Αναστασία Μεταλληνού, αστροφυσικός, υπεύθυνη επικοινωνίας στο Κέντρο Επισκεπτών Θησείου του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών μιλούν στη HuffPost για τον καιρό ως φυσικο-πολιτισμικό φαινόμενο («naturalcultural phenomenon»), για τη σχέση επιστήμης και τέχνης, τις σύγχρονες στρατηγικές του καιρού, αλλά και ένα απρόσμενο γλωσσάρι, «ένα εγχειρίδιο πλοήγησης στην παρούσα στιγμή στο έδαφος και στον αέρα, στα σώματα και στα περιβάλλοντά μας», που συνοδεύει την έκθεση.
Δάφνη Δραγώνα: Φτάσαμε στην κλιματική κρίση γιατί δε σεβαστήκαμε τον πλανήτη, ξεχνώντας τις σχέσεις περιβάλλοντος και πολιτισμού
-Κυρία Δραγώνα, πώς προέκυψε η ιδέα της έκθεσης «Weather Engines»; (αν και η λέξη «έκθεση» αδικεί και περιορίζει την πολυδιάστατη αυτή διοργάνωση).
Η ιδέα προέκυψε πριν ξεκινήσει μέσα από συζητήσεις με το Jussi Parikka, ακαδημαϊκό και συγγραφέα σε ζητήματα αισθητικής, τέχνης και οικολογίας με τον οποίο συνεπιμελούμαι την έκθεση. Αρχίσαμε να δουλεύουμε για την έκθεση πριν την αρχή της πανδημίας (οι ημερομηνίες της έκθεσης αναβλήθηκαν δύο φορές λόγω περιορισμών). Τότε μου είχαν τραβήξει το ενδιαφέρον συζητήσεις γύρω από τη λεγόμενη γεωμηχανική που αφορά πλανητικής κλίμακας παρεμβάσεις για την αποκατάσταση του κλίματος και τις πιθανές επιπτώσεις τους σε περιοχές και πληθυσμούς. Ο Jussi είχε μοιραστεί μαζί μου ένα κείμενο της θεωρητικού Christina Sharpe για τον καιρό ως «συνολικό κλίμα όλων των περιβαλλόντων» συνδέοντας τον με την πολιτική και αποικιακή ιστορία και την παραγωγή μιας οικολογίας της ασφυξίας.
Μας ενδιέφερε η σύνδεση των διαφορετικών κατευθύνσεων που αφορούν στον καιρό και το κλίμα. Ποιές περιοχές, ποιοί πληθυσμοί και ποιοι κόσμοι υφίστανται περισσότερο τις συνέπειες της κλιματικής κρίσης; Πώς συνδέεται ο καιρός με το δικαίωμα στην αναπνοή; Τι σημαίνει η απόπειρα μηχάνευσης του καιρού; Για να συζητήσουμε τα ερωτήματα αυτά, ταυτόχρονα θελήσαμε να επιστρέψουμε στον τρόπο που ο ίδιος ο πλανήτης ως ένας υπερ-οργανισμός λειτουργεί χάρη στην αλληλοσύνδεση των μερών του και των οικοσυστημάτων του. Και ο καιρός με τη σειρά του ως δυναμικό σύστημα λειτουργεί. Θελήσαμε μέσα από τα έργα που επιλέξαμε να στρέψουμε ξανά στο βλέμμα μας στις «μηχανές» της γης (όπως τα δάση και οι ωκεανοί) που εξασφαλίζουν τη ζωη και ταυτόχρονα να προκαλέσουμε μια συζήτηση για το ρόλο που παίζουν διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια, διαφορετικές βιωμένες εμπειρίες και αναφορές ανά τον κόσμο.
-Το περιβάλλον, η οικολογία, η κλιματική κρίση σε ποιό βαθμό απασχολούν τους εικαστικούς καλλιτέχνες σε σχέση με θεματικές που αφορούν εξίσου επείγοντα ζητήματα και παραμένουν ψηλά στην ατζέντα, όπως για παράδειγμα, η ισότητα, η συμπερίληψη, το MeToo;
Όλα αυτά τα ζητήματα κατά κάποιο τρόπο συνδέονται και απασχολούν εξίσου τους σύγχρονους καλλιτέχνες. Έχουν να κάνουν με διαφορετικές μορφές ανισότητας, εκμετάλλευσης, βίας, με μοντέλα σκέψης που βασίζονται στην κυριαρχία και την πατριαρχία. Φτάσαμε στην κλιματική κρίση γιατί δε σεβαστήκαμε τον πλανήτη, ξεχνώντας τις σχέσεις περιβάλλοντος και πολιτισμού, ανθρώπινων και πέρα από τον άνθρωπο κόσμων. Η κατασπατάληση των πόρων του πλανήτη, οι εξορύξεις, οι αναγκαστικοί εκτοπισμοί πληθυσμών είναι παραδείγματα αυτού.
Οι καλλιτέχνες καταπιάνονται με τα παραπάνω ζητήματα και φανερώνουν τις συνδέσεις τους. Στην έκθεση, για παράδειγμα, το έργο των Manifest Data Lab, παρουσιάζει πως οι εκπομπές διοξειδίου άνθρακα προέρχονται από το Βορρά αποτυπώνει την ιστορική ευθύνη, συνδέοντας τις με διεργασίες ανισότητας και κατανομής ισχύος.
Η Susan Schuppli σε συνεργασία με τους Forensic Architecture αποκαλύπτει πως η θερμοκρασία εργαλειοποιείται και γίνεται ένα μητρώο βίας εξυπηρετώντας μια κλιματική αποικιοκρατία.
Ο Felipe Castelblanco φανερώνει την καταπάτηση δικαιωμάτων στην κολομβιανή περιοχή του Αμαζονίου, ενώ η Στεφανία Στρούζα μας θυμίζει τις συνέπειες της αποξήρανση της λιμναίας λεκάνης της πόλης του Μεξικού από τους Ισπανούς και ταυτόχρονα αναφέρεται στο θέμα των γυναικοκτονιών της περιοχής.
Βομβαρδισμοί σπόρων, ένα ζωντανό γλυπτό από μανιτάρια, οι θερμοπολιτικές γύρω από τη θερμοκρασία, ένας άγριος κήπος στον Άρη, ο κύκλος του καιρού μέσα από τον κόσμο των Μαορί, ένας διάσημος αλπικός παγετώνας, κοράλλια λουσμένα στο μπλε φως, κόκκοι γύρης, το νερό των Αζτέκων, τα κολομβιανά εδάφη του Αμαζονίου, οι πολιτικές του κρύου, οι λιβελούλες στα διάφορα οικοσυστήματα, ο ήχος των ωκεανών, είναι μόνο μερικά από τα -όχι απαραίτητα- φυσικά φαινόμενα, συμβάντα και ζητήματα, με τα οποία θα έρθετε αντιμέτωποι.
-Το σημείωμα που συνυπογράφετε με τον Jussi Parikka καταλήγει, νομίζω, με έναν τόνο αισιοδοξίας: «Σε μια περίοδο που ο καιρός ορίζεται από τις ανθρώπινες μεταβολές, κάθε καιρός είναι τεχνητός. Αν όμως ο καιρός όντως δημιουργείται, τότε αυτό σημαίνει πως υπάρχει ακόμα η δυνατότητα να αγωνιστούμε για τον καιρό και το κλίμα που θέλουμε να έχουμε στη ζωή μας».
Με το ότι κάθε καιρός ειναι τεχνητός, εννοούμε πως τα ακραία καιρικά φαινόμενα που συχνά βιώνουμε σήμερα ειναι συνέπεια της ανθρώπινης δραστηριότητας. Με αυτή την έννοια ο καιρός γίνεται ανθρωπογενής. Και εκεί καταλαβαίνει κανείς πόσο παράδοξο και αλαζονικό είναι με ένα τρόπο να θέλει ο άνθρωπος να απαντήσει στο πρόβλημα της κλιματικής αλλαγής με νέες πλανητικής κλίμακας παρεμβάσεις. Πρέπει να αλλάξουν άμεσα οι συνήθειες, ο τρόπος ζωής, οι προτεραιότητες που σχετίζονται με συμφέροντα και ανέσεις για να μπορέσει να επιβραδυνθεί η υπερθέρμανση του πλανήτη. Με αυτή την έννοια, η δυνατότητα διεκδίκησης ενός καλύτερου κλίματος ειναι και στα χέρια μας. Πολύ περισσότερο βέβαια είναι στα χέρια κρατών και εταιριών...Έχει όμως σημασία, όπως γράφει και η Astrida Neimanis, τα κείμενα της οποίας μας ενέπνευσαν, ότι είμαστε με τα σώματα μας όλοι δημιουργοί του καιρού («weathermakers») και ο καιρός ο ίδιος είναι ένα φυσικο-πολιτισμικό φαινόμενο («naturalcultural phenomenon»).
-Την έκθεση συνοδεύει η έκδοση «Λέξεις για τον Καιρό: Ένα γλωσσάρι», που προσφέρει «οικείους και απρόσμενους όρους» τους οποίους πρότειναν και συνέγραψαν καλλιτέχνες, φιλόσοφοι, πανεπιστημιακοί και αρχιτέκτονες. Αν σας ζητούσα να επιλέξετε ενδεικτικά τρεις απρόσμενους όρους, ποιοί θα ήταν αυτοί;
Θα επέλεγα το λήμμα «τροπικοί» της Sria Chatterjee που περιγράφει πώς χωρίστηκε ο κόσμος σε κλιματικές ζώνες, δημιουργώντας συνδέσεις μεταξύ των εδαφικών περιοχών, του κλίματος και των ασθενειών, το λήμμα «κύμα» του Sean Cubitt που αναφέρεται στη σχέση ακτινοβολίας, ενέργειας, θερμοκρασίας αλλά και ιστορίας, καθώς και τον «εγκλιματισμό» της Λυδίας Καλλιπολίτη που περιγράφει τις σωματικές διεργασίες που συμβαίνουν προκειμένου να προσαρμοστεί κανείς σε αλλαγές και νέα κλίματα.
Φιόρη - Αναστασία Μεταλληνού: Η επιστήμη και η τέχνη πορεύονται παράλληλα με κοινό στόχο την ερμηνεία του κόσμου
-Κυρία Μεταλληνού, θα μπορούσε η συνεργασία Στέγης - Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών στο «Weather Engines» να χαρακτηριστεί ως μία συνομιλία τέχνης και επιστήμης; Και εάν ναι, τι έχει να κερδίσει η επιστήμη που βασίζεται πρωτίστως στην παρατήρηση και καταγραφή δεδομένων από την τέχνη και τον αντισυμβατικό τρόπο με τον οποίο ερμηνεύει τον κόσμο;
Η συγκεκριμένη συνεργασία στοχεύει σίγουρα στην αλληλεπίδραση επιστήμης και τέχνης και είμαι βέβαιη ότι θα αναδείξει τρόπους στην συνομιλία αυτή.
Θεωρώ ότι η επιστήμη και η τέχνη πορεύονται παράλληλα με κοινό στόχο την ερμηνεία του κόσμου, με μεθόδους και τεχνικές που πολλές φορές συναντιούνται. Η προσεκτική παρατήρηση και η καταγραφή δεδομένων δεν αποτελεί ίδιον μόνο των επιστημόνων αλλά και των καλλιτεχνών που επιζητούν να αντιληφθούν και να ερμηνεύσουν τη φύση και τον άνθρωπο. Οι ιδιοφυείς καλλιτέχνες μπορούν και αντιλαμβάνονται σε βάθος τους φυσικούς μηχανισμούς και να τους αποτυπώνουν στο έργο τους, χρησιμοποιώντας τα ταλέντα και τις τεχνικές τους. Ως επιστήμονας γοητεύομαι από τον τρόπο εργασίας των καλλιτεχνών. Παρατηρώ πως και οι καλλιτέχνες αντίστοιχα ενδιαφέρονται για την επιστημονική μεθοδολογία.
Η συνύπαρξη επομένως επιστημόνων και καλλιτεχνών στον ίδιο χώρο ωφελεί και διδάσκει και τους μεν και τους δε. Και κυρίως δίνει την ευκαιρία στο ευρύτερο κοινό να συνειδητοποιήσει ότι οι επιστήμες και οι τέχνες δεν αποτελούν δύο ξεχωριστούς κόσμους. Επικοινωνούν, συνδιαλέγονται και αλληλεπιδρούν με στόχο την κατανόηση του κόσμου από την μικροσκοπική στην μακροσκοπική του κλίμακα, για να καταλήξουν στην συνειδητοποίηση του εαυτού μας και τη θέση του ανθρώπου στο σύμπαν.
-Υπάρχει ελπίς στην κλιματική κρίση; Ποιές είναι οι «σύγχρονες στρατηγικές του καιρού» που μπορούν να σώσουν τον πλανήτη;
Υπάρχει ελπίδα για αναστροφή, αρκεί να περιοριστεί η καύση άνθρακα και οι εκπομπές θερμοκηπικών αερίων. Επίσης υπάρχει ελπίδα με την εφαρμογή επιθετικών μεθόδων μετριασμού, τύπου συσκευών που απορροφούν θερμοκηπικά αέρια από την ατμόσφαιρα. Μπορούν όμως να εφαρμοστούν αποδοτικά τα παραπάνω όταν η ανθρωπότητα δημιουργεί πολέμους και οικονομικούς ανταγωνισμούς για την ενέργεια;
Η κλιματική αλλαγή είναι πλέον σίγουρο ότι επηρεάζει τα φαινόμενα και τα κάνει πιο έντονα και πιο συχνά. Αυτά είναι δύσκολο να τα αλλάξoυμε. Μπορούμε όμως να προσαρμοστούμε και να βελτιώσουμε τις μεθόδους αντιμετώπισης.
Τα ακραία καιρικά φαινόμενα που παρατηρούμε όλο και πιο συχνά, θα συνεχίσουν να γίνονται πιο έντονα κατά πάσα πιθανότητα. Για παράδειγμα περιοχές όπως και η χώρα μας θα ταλαιπωρηθούν από ελλείψεις στο νερό λόγω αύξησης της ξηρασίας από τη μείωση των βροχοπτώσεων. «Σύγχρονες στρατηγικές καιρού», αποτελούν π.χ ο ψεκασμός περιοχών με κάποια υγρασία, η χρήση πυρήνων συμπύκνωσης (σωματίδια ιωδιούχου αργύρου) για τη δημιουργία νεφών και βροχής. Βέβαια αυτές οι μέθοδοι μετατροπής καιρού εμπεριέχουν και κάποια ηθικά διλήμματα τα οποία δεν πρέπει να αγνοούμε.
-Ποιό από τα έργα του «Weather Engines» σας έκανε μεγαλύτερη εντύπωση (με άλλα λόγια, μίλησε στην καρδιά του επιστήμονα);
«Τhe Wilding of Mars» (της Alexandra Daisy Ginsberg) θα έδινα ως πρώτη αυθόρμητη απάντηση, μιλώντας με την ιδιότητα της αστρονόμου. Πρόκειται για ένα έργο που πραγματεύεται τις συνθήκες ανάπτυξης και την εξέλιξη της ζωής σε άλλον πλανήτη του ηλιακού μας συστήματος. Αφενός, γιατί η αναζήτηση ζωής σε άλλους πλανήτες αποτελεί ένα πολύ γοητευτικό αντικείμενο επιστημονικής έρευνας – ας μην ξεχνάμε ότι η ανακάλυψη εξωηλιακών πλανητών εξελίσσεται με αλματώδη βήματα τις τελευταίες δεκαετίες. Αφετέρου, γιατί η μελέτη των συνθηκών που επικρατούν στον Άρη σε ότι αφορά τη γεωλογία, την ατμόσφαιρα και το μαγνητικό του πεδίο, μας διδάσκουν για την εξέλιξη και του δικού μας πλανήτη.
Θα ήθελα να αναφερθώ και στο έργο «Critical Ensemble» (του Coti K) το οποίο αποτελεί μια ηχητική εγκατάσταση η οποία μετατρέπει σε ήχο ατμοσφαιρικές παραμέτρους, όπως υγρασία και θερμοκρασία. Με γοητεύει η χρήση του ήχου ως μέσου κατανόησης φυσικών φαινομένων και διεργασιών, τόσο από την οπτική της επιστήμης, όσο και της τέχνης. Φαντάζομαι όμως ότι συνάδελφοι, διαφορετικών ειδικοτήτων, θα εντυπωσιαστούν και θα συνομιλήσουν πιο έντονα με διαφορετικά έργα του «Weather Engines», αναλόγως του πεδίου έρευνας του καθενός. Αναμένω να παρατηρήσω τις αντιδράσεις.