Η Σάμος είναι ευρέως γνωστή για τον φυσικό της πλούτο: τα δάση της, τις ακρογιαλιές της, το κρασί της, την ιστορία της· όχι όμως για τα σπήλαιά της και τις υπόγειες στοές των αρχαίων λατομείων, που δεν υστερούν από τα αντίστοιχα άλλων περιοχών και χωρών.
Εκεί, λόγω της ανάδειξής τους και της προσβασιμότητάς τους, αποτελούν πόλο έλξης επισκεπτών και παράγοντα τουριστικής ανάπτυξης. Στη Σάμο, αντιθέτως, υπάρχει σαφές έλλειμμα τόσο στον εντοπισμό αυτού του υπόγειου πλούτου —ιδιαίτερα του ενάλιου—, επειδή το νησί δεν έχει πλήρως εξερευνηθεί, όσο και στην προσβασιμότητα στους συγκεκριμένους χώρους, ώστε με την κατάλληλη προβολή τους να επιτευχθεί η οικονομική και πολιτιστική αξιοποίησή τους.
Το κενό αυτό προσπαθεί να καλύψει ο Σπηλαιολογικός Σύλλογος Σάμου «Ο Ευπαλίνος», που εδρεύει στο χωριό Μυτιληνιοί Σάμου, μόνο με ιδιωτική πρωτοβουλία και με πενιχρά μέσα. Σκοποί του Συλλόγου είναι: η διαφύλαξη, ανάδειξη και αξιοποίηση της φυσικής κληρονομιάς του νομού Σάμου· η προαγωγή της εξερεύνησης, μελέτης, προστασίας και αξιοποίησης των σπηλαίων και κάθε είδους καρστικών μορφών του νομού Σάμου· η διάδοση και προβολή της φυσιολατρίας και του μετ’ αυτής συνδεόμενου αθλητισμού. Ο Σύλλογος ιδρύθηκε το 2005 και είναι μόνιμο μέλος της «Σ.Ο.Ε.», της Σπηλαιολογικής Ομοσπονδίας Ελλάδος.
Ο Σύλλογος πήρε το όνομά του «Ευπαλίνος» για να τιμήσει τον σπουδαίο ομώνυμο αρχιτέκτονα της αρχαιότητας από τα Μέγαρα (6ος αιώνας π.Χ.), που έγινε διάσημος από το σπουδαίο τεχνικό έργο γνωστό ως «Ευπαλίνειο Όρυγμα» στη Σάμο. Το έργο αυτό διατηρείται ακόμα σε άριστη κατάσταση και δέχεται μεγάλο αριθμό επισκεπτών. Πρόκειται για μια σήραγγα μήκους 1 χιλιομέτρου και διαστάσεων 1,75 x 1,75 μέτρων, που κατασκευάστηκε γύρω στο 550–530 π.Χ. Κατά μήκος του ορύγματος, ο Ευπαλίνος κατασκεύασε έναν αύλακα, που μετέφερε νερό στην πόλη της Σάμου, και γι’ αυτό είναι επίσης γνωστό και ως Ευπαλίνειο Υδραγωγείο. Το έργο θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα τεχνικά επιτεύγματα της αρχαιότητας και ο Ευπαλίνος ένας από τους σημαντικότερους αρχιτέκτονες της εποχής του. Ο Ηρόδοτος κάνει επαινετική αναφορά στον Ευπαλίνο.
Ο Σύλλογος μέχρι τώρα έχει καταγράψει και εξερευνήσει περίπου 80 φυσικά σπήλαια διάσπαρτα στη Σάμο, διαφόρων μεγεθών, με πλούσιο, πολυποίκιλο σταλαγμιτικό και σταλακτικό διάκοσμο, ιδιαίτερης ομορφιάς το καθένα. Επίσης, έχει εντοπίσει πολλές σπηλαιοστοές εξόρυξης διαφόρων μεταλλευμάτων και 45 στοές των αρχαίων υπογείων λατομείων —μοναδικές στον κόσμο ως προς το μέγεθός τους— καθώς και πολλά ενάλια σπήλαια γύρω από το νησί. Έχουν εντοπισθεί επίσης νέες θέσεις που πρόκειται να εξερευνηθούν προσεχώς. Όλα αυτά προσδίδουν στη Σάμο πλούσιο καρστικό ενδιαφέρον.
Την άνοιξη του 2016, μέλη του Συλλόγου ανακάλυψαν και εξερεύνησαν σπήλαιο στην περιοχή του Μεγάλου Σεϊτανιού με αρχαιολογικά και ανθρωπολογικά ευρήματα (αγγεία, λίθινα εργαλεία, απομεινάρια ανθρώπινης ζωής). Την ίδια χρονιά, αρχαιολόγοι από το Υπουργείο Πολιτισμού συνέχισαν την έρευνα και περισυνέλεξαν τα ευρήματα για μελέτη και χρονολόγηση. Το 2017, στο Δημαρχείο Ανατολικής Σάμου, ο Δρ. Ανδρέας Ντάρλας, προϊστάμενος της Εφορείας Σπηλαιολογίας – Παλαιοανθρωπολογίας, παρουσίασε το σπήλαιο.
Άλλα αξιόλογα σπήλαια της Σάμου είναι:
- Η Σαραντασκαλιώτισσα ή Σπηλιά του Πυθαγόρα, γιατί, κατά την τοπική παράδοση, σε αυτή διέμενε ο Πυθαγόρας κατά τη διαφυγή του από την πόλη της Σάμου προς τον Κρότωνα. Είναι το μοναδικό σπήλαιο με πόρτα.
- Το Αγκυροβόλιο του Πολυκράτη, στην περιοχή Μαραθοκάμπου, που είναι ενάλιο σπήλαιο με εκκλησάκι, το οποίο λειτουργείται.
- Το σπήλαιο γνωστό ως Παναγία η Σπηλιανή, πάνω από το Πυθαγόρειο. Ονομάστηκε έτσι επειδή εκεί βρέθηκε η εικόνα της Παναγίας. Στην αρχαιότητα λειτουργούσε ως το Μαντείο της Σάμου.
Αξιόλογα επίσης φυσικά τοπία είναι:
- Τα απολιθωμένα δένδρα στην περιοχή Καρλοβάσου, που διασώζονται ακόμα αρκετά.
- Το Θεοποίητο Γεφύρι, στην περιοχή Μυτιληνιών, στον δρόμο προς τα Ρόγγια· ένας τεράστιος βράχος που χρησιμεύει ως γεφύρι πάνω από ένα πατάρι, του οποίου την καμάρα έσκαψαν τα νερά.
Πιστεύω ότι πρέπει να αξιοποιηθεί από την τοπική κοινωνία, με τη βοήθεια της Πολιτείας, ο πλούτος των σπηλαίων της Σάμου, ώστε να συμβάλει στην πολιτιστική, φυσιολατρική και τουριστική ανάπτυξη του νησιού.
Λέανδρος Τ. Ρακιντζής
Αρεοπαγίτης ε.τ.
