“Περισσότερο θέλω να ανακαλύψω μία αιτία παρά να γίνει δική μου η βασιλεία των Περσών”.
Ο Δημόκριτος όρισε με περισσή σαφήνεια το νόημα της ζωής του ανθρώπου. Θεωρούσε, δηλαδή, πρωτεύον στη ζωή του την αιτιολόγηση των φυσικών φαινομένων, την ανακάλυψη των συμπαντικών νόμων και αδιαφορούσε παντελώς για την κατοχή υλικών αγαθών, την πλεονεξία και κυρίως για την εξουσία.
Βέβαια, δεν μπορεί να κατηγορήσει κανείς τον Δημόκριτο για απόκοσμο και μισάνθρωπο. Το αντίθετο μάλλον, γιατί ο ίδιος προέτρεπε έμμεσα τους ανθρώπους να διασκεδάζουν θεωρώντας πως η ζωή χωρίς χαρές και γιορτές είναι μία ζωή χωρίς πανδοχείο.
“Βίος ανεόρταστος μακρά οδός απανδόκευτος”.
Κάποιος όρισε την ελευθερία ως την άρνηση του ανθρώπου να δεχτεί μία πρόταση του Πρωθυπουργού της χώρας του για ένα γεύμα και μία συζήτηση μαζί του.
Με αυτό ως δεδομένο και έχοντας ως οδηγό την προτροπή του Δημόκριτου για την ουσία της ζωής, αλλά και την θέση του για την προτεραιότητα και την αξιολογική βαθμίδα της πνευματικής του πορείας (αναζήτηση της αιτίας) θα επιχειρήσουμε να καταγράψουμε τα τυχόν οφέλη που θα είχαμε από ένα γεύμα με τον μέγιστο των Σοφιστών, τον Πρωταγόρα.
Πρωταγόρας
Ο Πρωταγόρας, ο κορυφαίος των Σοφιστών, θεωρείται ως ο πρώτος στοχαστής που με τις τολμηρές του θεωρήσεις κλόνισε συθέμελα τις έως τότε παραδεκτές αλήθειες για τον άνθρωπο, την ηθική, την πολιτική, την τέχνη και την τεχνική της πειθούς και φυσικά για τους Θεούς. Η τολμηρότητα των θέσεών του και η αντισυμβατικότητά τους τεκμηριώνονται και από το γεγονός πως τα συγγράμματά του με απόφαση της Βουλής των Αθηναίων δόθηκαν βορά στις φλόγες του συντηρητισμού.
Ο άνθρωπος μέτρο-Homo Mensura
“Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος, των μεν όντων ως έστιν, των δε ουκ όντων ως ουκ έστιν…Οία μεν έκαστα εμοί φαίνεται, τοιαύτα μεν έστιν εμοί, οία δε σοι, τοιαύτα δε αυ σοι”.
Advertisement
Ο Πρωταγόρας διακηρύσσει πως μέτρο για όλα τα πράγματα είναι ο άνθρωπος. Δηλαδή, για όλα όσα υπάρχουν θεωρεί ότι υπάρχουν, και για όσα δεν υπάρχουν ότι δεν υπάρχουν. Η προσωπική αξιολόγηση της πραγματικότητας διαφαίνεται και στην άποψή του πως “ό,τι φαίνεται κάθε πράγμα σε εμάς τέτοιο είναι για εμάς και ό,τι φαίνεται για τους άλλους τέτοιο είναι γι αυτούς”.
Με την παραπάνω θέση του Πρωταγόρα έχουμε ένα πέρασμα από το θεοκεντρικό σύστημα-κριτήριο στο ανθρωποκεντρικό.
“Ο δε θεός ημίν πάντων χρημάτων μέτρον αν είη μάλιστα”(Πλάτων, Νόμοι IV 716 C).
Advertisement
Αποκλείοντας ο Πρωταγόρας κάθε αντικειμενικό κριτήριο και προβιβάζοντας τον άνθρωπο-τον κάθε άνθρωπο χωριστά-καθίσταται αυτόματα υποστηρικτής του υποκειμενισμού. Σύμφωνα με αυτόν δεν υπάρχει ενιαία αλήθεια, αλλά μόνον υποκειμενικές-προσωπικές εντυπώσεις. Ο ανθρωποκεντρισμός, δηλαδή, του Πρωταγόρα μετεξελίσσεται σε υποκειμενισμό.
Ενισχυτική στον υποκειμενισμό του Πρωταγόρα είναι και η θέση του πως για κάθε θέμα υπάρχουν δύο αντίθετες απόψεις που μπορούν να υποστηριχτούν με κατάλληλα και πειστικά επιχειρήματα. Είναι οι γνωστοί «Δισσοί Λόγοι»:
“Δύο λόγους είναι περί παντός πράγματος αντικειμένους αλλήλοις”.
Advertisement
O καθένας, δηλαδή, βλέπει και αξιολογεί τα πράγματα σύμφωνα με τη δική του σκοπιά που καθορίζεται από το προσωπικό του συμφέρον. Εξάλλου ο ίδιος ο Πρωταγόρας και η Σοφιστική της εποχής του είχαν διακηρύξει –κι αυτή ήταν η τεχνική τους-πως μπορούσαν να αποδυναμώσουν τα στέρεα επιχειρήματα-λόγο και να ενδυναμώσουν τα αδύναμα. «Τον ήττω λόγον κρείττω ποιείν και τον κρείττω ήττω».
Στην ακραία του εκδοχή ο υποκειμενισμός του Πρωταγόρα βαδίζει παράλληλα με τον ατομισμό. Αποτέλεσμα αυτής της παράλληλης πορείας είναι η αναγωγή τους (Υποκειμενισμός-Ατομισμός) σε βιοθεωρία με αφετηρία το προσωπικό συμφέρον του κάθε ανθρώπου χωριστά. Στο σημείο αυτό και στη σχετικότητα της αλήθειας ο Πρωταγόρας συναντά τον Ηράκλειτο που πίστευε στην αέναη μεταβολή και αλλαγή.
Στο βαθμό, λοιπόν, που όλα αλλάζουν (Αντικείμενο και Υποκείμενο γνώσης) είναι αναπότρεπτη και η υποκειμενική θεώρηση της πραγματικότητας και των πραγμάτων. Αυτός, όμως, ο σχετικισμός και ο σκεπτικισμός απέναντι στην καθολικά αποδεκτή γνώση και αλήθεια, έρχονται σε ευθεία αντίθεση με την Επιστήμη που επιτάσσει την αποδοχή εκείνης της αλήθειας που μπορεί να αποδειχτεί με τη λογική και το πείραμα.
“Τους δε ανθρώπους άλλοτε άλλων αντιλαμβάνεσθαι παρά τα διαφόρους αυτών διαθέσεις”.
Advertisement
Πώς μπορεί, λοιπόν, να μην γίνει αποδεκτός ο υποκειμενισμός του Πρωταγόρα, όταν η πρόσληψη της γνώσης και της αλήθειας είναι παράγωγα φαινόμενα των διαφορετικών καταστάσεων στις οποίες διατελεί κάθε φορά το υποκείμενο, δηλαδή ο άνθρωπος;
Ωστόσο, εμείς σήμερα δεχόμαστε ως σημαντικό την εκθρόνιση του Θεϊκού στοιχείου ως κριτηρίου αξιολόγησης των πραγμάτων και της πραγματικότητας. Δεν λείπουν, βέβαια, και περιπτώσεις που οι θέσεις του Πρωταγόρα δικαιώνονται πλήρως. Το παρακάτω κείμενο, που αποδίδει τις απόψεις των Σοφιστών, είναι ενδεικτικό της σχετικότητας και του υποκειμενισμού στην αναζήτηση της αλήθειας και στην πρόσκτηση της γνώσης:
«Η αρρώστια για τον άρρωστο και τους συγγενείς του είναι κάτι κακό, ενώ για τον γιατρό είναι κάτι καλό, και ο θάνατος γι αυτόν που πεθαίνει και για τους δικούς του είναι κάτι κακό, αλλά για όσους πουλάνε είδη ταφής είναι κάτι καλό»… Το προσωπικό συμφέρον καθορίζει και την κρίση- αξιολόγησή μας για τα πράγματα.
Θρησκευτικός Αγνωστικισμός
Επικουρικά θα μπορούσε να προστεθεί στο έργο του Πρωταγόρα και ο «Θρησκευτικός Αγνωστικισμός» στο βαθμό που αμφισβήτησε έμμεσα την ύπαρξη των θεών. Ήταν μία τολμηρή θέση- πράξη του Πρωταγόρα να αμφισβητήσει τους Θεούς γιατί έτσι δεν έπληττε μόνον τη θρησκεία αλλά έμμεσα και την πόλη αφού η θρησκεία τότε ήταν και κρατικός θεσμός. Αποτέλεσμα αυτής της θέσης του ήταν να μηνυθεί για αθεΐα και να καούν τα βιβλία, όπως εξάλλου όλων των σοφιστών.
“Περί μεν θεών ουκ έχω ειδέναι, ούθ’ ως εισίν ούθ’ ως ουκ εισίν ούθ’ οποίοι τινες ιδέαν. Πολλά γαρ τα κωλύοντα ειδέναι η τε αδηλότης και βραχύς ων ο βίος του ανθρώπου”.
Με άλλα λόγια, δηλαδή, ο Πρωταγόρας δήλωνε πως για τους θεούς δεν μπορούσε να γνωρίζει τίποτα, ούτε ότι υπάρχουν ούτε ότι δεν υπάρχουν ούτε ποια μορφή έχουν. Πολλά είναι εκείνα που εμποδίζουν μια τέτοια γνώμη, το πιο σκοτεινό του πράγματος (δεν φαίνονται) και η συντομία της ανθρώπινης ζωής.
Εξαιτίας της παραπάνω θέσης του ο Πρωταγόρας υπήρξε ένα από τα πολλά θύματα των «Γραφών Ασεβείας» με αποτέλεσμα να καούν τα βιβλία του.
Πιο συγκεκριμένα στην αρχαία-δημοκρατική κατά τα άλλα- Αθήνα υπήρξε το ψήφισμα του μάντη Διοπείθη(431 π.χ) σύμφωνα με το οποίο:
“ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΣΘΑΙ ΤΟΥΣ ΤΑ ΘΕΙΑ ΜΗ ΝΟΜΙΖΟΝΤΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΠΕΡΙ ΜΕΤΑΡΣΙΩΝ (=ουράνια φαινόμενα) ΛΟΓΟΥΣ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑΣ” (Πλουτάρχου, Περικλῆς, 32) [Να καταγγέλλονται όσοι δεν πιστεύουν στους θεοὺς και όσοι διδάσκουν Αστρονομία]
Αποτέλεσμα-θύμα αυτού του ψηφίσματος, λοιπόν, ήταν και οι ιδέες του πρωτοπόρου των Σοφιστών, του Πρωταγόρα. Το κατηγορητήριο ήταν απλό:
“ΔΙΑ ΤΑΥΤΗΝ ΔΕ ΤΗΝ ΑΡΧΗΝ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΕΞΕΒΛΗΘΗ ΠΡΟΣ ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΑΥΤΟΥ ΚΑΤΕΚΑΥΣΑΝ ΕΝ ΤΗ ΑΓΟΡΑ ΥΠΟ ΚΗΡΥΚΙ ΑΝΑΛΕΞΑΜΕΝΟΙ ΠΑΡ ΕΚΑΣΤΟΥ ΤΩΝ ΚΕΚΤΗΜΕΝΩΝ“(Διογ. Λαέρτ.9,52)[Μετ. Εξαιτίας της αρχής του συγγράμματος εξορίστηκε απὸ την Αθήνα και τα βιβλία του κατέκαψαν στην Αγορὰ, αφού έστειλαν κήρυκα να μαζέψει ένα-ένα τα αντίτυπα].
Είχε και η αρχαία, δημοκρατική Αθήνα, τα κωλύματά της απέναντι στην αμφισβήτηση των Θεών της. Γι αυτό τα θύματά της δεν ήταν μόνον ο Σωκράτης, αλλά και πολλοί άλλοι, όπως: Ο Δημόκριτος, ο Αναξαγόρας, Αρίσταρχος ο Σάμιος, Αριστοτέλης…
