Γράφει ο Βαγγέλης Βιτζηλαίος, Συντονιστής Κύκλου Διεθνών & Ευρωπαϊκών Αναλύσεων ΕΝΑ, υποψήφιος διδάκτωρ Πανεπιστημίου Πειραιώς- Η ανάλυση περιλαμβάνεται στο θεματικό Δελτίο Διεθνών & Ευρωπαϊκών Εξελίξεων του Ινστιτούτου ΕΝΑ «Τραμπ 2.0 και ο μετασχηματισμός της διεθνούς τάξης: Γεωπολιτικές και οικονομικές αναδιατάξεις»
Η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ τον Νοέμβριο του 2024 για μία δεύτερη προεδρική θητεία στις Ηνωμένες Πολιτείες και η επίσημη ανάληψη των καθηκόντων του στον Λευκό Οίκο αποτέλεσαν εξελίξεις που ενεργοποίησαν επίσημα μία σειρά από τεκτονικές αλλαγές στην παγκόσμια οικονομία και ιδιαίτερα στο εμπόριο, λαμβάνοντας αναμφίβολα ιστορικό χαρακτήρα.
Η εποχή «Τραμπ 2.0» ως επιταχυντής
Aσφαλώς, οι αναδιατάξεις αυτές και δεν προέκυψαν εν μία νυκτί, με την έναρξη της εποχής «Tραμπ 2.0». Αποτελούν το τέλος μίας αντίστροφης μέτρησης για την παγκόσμια οικονομική διακυβέρνηση που είχε αρχίσει από την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση και το τέλος του τελευταίου κύματος (νεοφιλελεύθερης) παγκοσμιοποίησης – όπως τη γνώρισε ο πλανήτης από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης μέχρι τη διετία 2007-2008 και την κατάρρευση της επενδυτικής τράπεζας Lehman Brothers. Το δημοψήφισμα υπέρ του Brexit το 2016, που οδήγησε τη Βρετανία εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης τέσσερα χρόνια αργότερα, η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ για πρώτη φορά στην αμερικανική προεδρία (2017-2020) και η ταυτόχρονη άνοδος ακροδεξιών πολιτικών δυνάμεων στην Ευρώπη, η προσφυγική- μεταναστευτική κρίση, φαινόμενα όπως ο εθνικισμός των εμβολίων κατά την κρίση COVID-19, μεταξύ άλλων, αποτέλεσαν μία αλυσίδα εξελίξεων και τάσεων που έδειξαν μία νέα εποχή για τον πλανήτη και την παγκόσμια οικονομία. Η αλυσίδα αυτή, φυσικά, ήταν απόρροια των χασμάτων και ανισοτήτων που δημιούργησε σε παγκόσμιο και περιφερειακό επίπεδο η παγκοσμιοποίηση, η οποία επίσης δείχνει μέχρι σήμερα να μεταβάλλεται ως φαινόμενο.
Η εποχή «Τραμπ 2.0» αποτέλεσε επιταχυντή των παραπάνω τάσεων που επιβεβαίωσαν μία ιστορική στροφή για την παγκόσμια οικονομία. . Με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου να πλησιάζει, οι (νικήτριες) ΗΠΑ, με τη διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς τον Ιούλιο του 1944 εγκαθίδρυσαν ένα πολυμερές σύστημα βασισμένο σε κανόνες και διεθνείς οργανισμούς (Διεθνές Νομισματικό Ταμείο – Παγκόσμια Τράπεζα) με αιχμή την φιλελευθεροποίηση του εμπορίου σε όλο τον πλανήτη – προσαρμοσμένου εκ των πραγμάτων στην επιδίωξη των συμφερόντων τους. H «Ημέρα Απελευθέρωσης» στις 2 Απριλίου του 2025, με την ανακοίνωση αμοιβαίων δασμών σε πάνω από 90 χώρες του πλανήτη -τη μεγαλύτερη από τη δεκαετία του 1930 από τον Αμερικανό πρόεδρο-, ουσιαστικά, σήμανε και επίσημα το τέλος της μεταπολεμικής αυτής προσέγγισης των Ηνωμένων Πολιτειών.
Στο σημείο αυτό, θα πρέπει να αναφερθεί ότι η επιβολή δασμών ασφαλώς και δεν επανεμφανίστηκε ως μέτρο οικονομικής πολιτικής το 2025, έπειτα από 80 χρόνια «απόλυτα» ελεύθερου εμπορίου, αφού, για παράδειγμα, ο πρόεδρος Ρίτσαρντ Νίξον το 1971 είχε προχωρήσει σε δασμολογική πολιτική, το ίδιο και ο Τραμπ κατά την πρώτη του θητεία (βλ. εμπορικό πόλεμο ΗΠΑ – Κίνας), ενώ και η κυβέρνηση Μπάιντεν συνέχισε να χρησιμοποιεί αντίστοιχη τακτική, με διαφορετική ένταση και στόχευση. Όμως υπό το δόγμα «Πρώτα η Αμερική» (America First) ο τραμπικός νέο-μερκαντιλισμός έφερε τον προστατευτισμό ως μέσο άσκησης του οικονομικού εθνικισμού εκ νέου στο προσκήνιο, βάζοντας το παγκόσμιο εμπόριο και την παγκόσμια οικονομία, γενικότερα, σε νέο μονοπάτι.
Η νέα εποχή της (εθνικής) οικονομικής ασφάλειας
Στην Στρατηγική Εθνικής Ασφάλειας (National Security Strategy) που δημοσίευσε πρόσφατα ο Λευκός Οίκος, η οποία επί της ουσίας αποτελεί τον «οδικό χάρτη» της προεδρίας Τραμπ για τα επόμενα τρία χρόνια, ο Αμερικανός πρόεδρος τονίζει ότι «η οικονομική ασφάλεια είναι θεμελιώδης για την εθνική ασφάλεια», επισημαίνοντας ότι στόχος είναι η ενίσχυση της αμερικανικής οικονομίας με έμφαση: α) Στο ισορροπημένο εμπόριο, β) στη διασφάλιση της πρόσβασης σε κρίσιμες εφοδιαστικές αλυσίδες και πρώτες ύλες, γ) στην επαναβιομηχάνιση, δ) στην αναζωογόνηση της αμυντικής βιομηχανικής βάσης, ε) στην ενεργειακή κυριαρχία και στ) στη διατήρηση και ανάπτυξη της κυριαρχίας του αμερικανικού χρηματοοικονομικού τομέα.
Περί του «ισορροπημένου» εμπορίου, η Στρατηγική αναφέρει χαρακτηριστικά ότι «οι Ηνωμένες Πολιτείες θα δώσουν προτεραιότητα στην εξισορρόπηση των εμπορικών μας σχέσεων, στη μείωση των εμπορικών ελλειμμάτων, στην καταπολέμηση των εμποδίων στις εξαγωγές μας και στον τερματισμό του ντάμπινγκ και άλλων αντιανταγωνιστικών πρακτικών που βλάπτουν τις αμερικανικές βιομηχανίες και τους εργαζομένους. Επιδιώκουμε δίκαιες, αμοιβαίες εμπορικές συμφωνίες με χώρες που επιθυμούν να συναλλάσσονται μαζί μας με βάση το αμοιβαίο όφελος και τον αμοιβαίο σεβασμό. Ωστόσο, οι προτεραιότητές μας πρέπει να είναι και θα είναι οι δικοί μας εργαζόμενοι, οι δικές μας βιομηχανίες και η δική μας εθνική ασφάλεια».
Η Στρατηγική αποτυπώνει την κυριαρχία του «ευέλικτου ρεαλισμού» -όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Λευκός Οίκος- στις διεθνείς οικονομικές σχέσεις των ΗΠΑ. Πλέον η ad hoc παρεμβατικότητα της αμερικανικής κυβέρνησης σε υποθέσεις εκτός της σφαίρας επιρροής της (Ουκρανία, στη Μέση Ανατολή, στην Ανατολική Μεσόγειο) μεταφράζεται σε μία επιδίωξη εξασφάλισης οικονομικού οφέλους (πωλήσεις εξοπλισμών, ενέργειας, κ.ά.).
Οι διακηρυγμένοι στόχοι της δασμολογικής πολιτικής του Τραμπ είναι η ενίσχυση της θέσης των Ηνωμένων Πολιτειών στον πλανήτη και η στήριξη των Αμερικανών εργαζομένων, με τη βελτίωση του εμπορικού ισοζυγίου από τα έσοδα των δασμών να στρέφονται προς φοροαπαλλαγές στο εσωτερικό των ΗΠΑ. Ωστόσο, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μυωπικό το να δει κανείς την εξασφάλιση φορολογικών εσόδων ως αποκλειστικό στόχο των αμερικανικών δασμών. Όπως φάνηκε από τον Απρίλιο ως σήμερα, οι δασμοί λειτουργούν εμμέσως ως μοχλοί για την επίτευξη εμπορικών (ή οικονομικών γενικότερα) συμφωνιών με ευνοϊκότερους όρους προς τις Ηνωμένες Πολιτείες. Και αυτό το μοτίβο αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του «ευέλικτου» αυτού ρεαλισμού μιας προεδρίας που αξιοποιεί διαπραγματευτικές τακτικές από τον επιχειρηματικό τομέα από τον οποίο προέρχεται ο Τραμπ.
Τα χαρακτηριστικά της νέας εποχής
Όλα τα παραπάνω δεδομένα και οι υφιστάμενοι συσχετισμοί διαμορφώνουν νέες συνθήκες στον πλανήτη και ιδιάιτερα στην παγκόσμια οικονομία:
- Από τη διεθνή συνεργασία για διαχείριση συλλογικών προκλήσεων και κρίσεων μεταβαίνουμε σε ένα μοντέλο στο οποίο κυριαρχεί η ισχύς: Οι διεθνείς οικονομικές σχέσεις πλέον αποτελούν ξεκάθαρα ένα παίγνιο μηδενικού αθροίσματος (zero sum game) στο οποίο υπάρχουν νικητές και ηττημένοι∙ οι εμπορικές σχέσεις είναι η πλέον χαρακτηριστική περίπτωση. Οι Ηνωμένες Πολιτείες επιλέγουν την υποβάθμιση των κανόνων του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου επιλέγοντας την επιβολή των δικών τους κανόνων όπου εκτιμούν οι ίδιες ότι αδικούνται.
- Οι διεθνείς (οικονομικοί) οργανισμοί χάνουν την πρωτοκαθεδρία τους, ως προωθητές λύσεων και συμφωνιών, από τις διμερείς διαπραγματεύσεις με κριτήριο την ισχύ: τo άμεσο δάνειο της αμερικανικής κυβέρνησης ύψους 20 δισ. δολαρίων προς την Αργεντινή, ουσιαστικά για την πολιτική στήριξη του Χαβιέρ Μιλέι, με αντάλλαγμα τη συνέχιση της πολιτικοοικονομικής επιρροής στη χώρα της Λατινικής Αμερικής κι ενώ εκκρεμεί στήριξή της από το ΔΝΤ, αποτελεί ισχυρό παράδειγμα.
- Οι συμμαχίες επανεξετάζονται και αναδιαμορφώνονται: Οι ΗΠΑ δεν βλέπουν πλέον την Ευρώπη ως σύμμαχο και συνεργάτη, οι χώρες των BRICS συσπειρώνονται απέναντι στις ΗΠΑ -παρά τις επιμέρους διαφορές τους- επιδιώκοντας τη διαμόρφωση ενός νέου, δικού τους πολυμερούς συστήματος στον πλανήτη.
Αναμφίβολα ο πλανήτης βιώνει ένα τέλος βεβαιοτήτων, με αναδιατάξεις και ακόμη πιο πολύπλοκες ρευστές και απρόβλεπτες διεθνείς οικονομικές σχέσεις. Πλέον, η ευελιξία αποκτά κεντρικό ρόλο ως έννοια και προσέγγιση πολιτικοοικονομικών στρατηγικών και τακτικών στο νέο αυτό περιβάλλον.
