Εβδομήντα δύο χρόνια μετά την εκτέλεση από το επίσημο κράτος του στελέχους της Αριστεράς ζητωκραυγάζοντας υπέρ του ΚΚΕ – την ίδια ώρα που οι σύντροφοί του έβγαζαν ανακοίνωση πως η εκτέλεση ήταν σκηνοθετημένη και ο «προδότης» απολαμβάνει τα αργύρια της προδοσίας του στην Αμερική – το ντοκιμαντέρ «Ο Kόκκινος Δάσκαλος» του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου παρουσιάζει μια περίπτωση ενός ανθρώπου που, όπως ο σκηνοθέτης λέει, πορεύτηκε προς το τέλος του με μόνο όπλο την πίστη στις ιδέες του.
Η περίπτωση Νίκου Πλουμπίδη που μας συστήνει μέσα από μια βαθύτερη διερεύνηση το ντοκιμαντέρ το οποίο παρουσιάζεται στο 10ο Beyond Borders Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελλορίζου (24 – 31 Αυγούστου 2025) είναι ιδιαίτερη – τουλάχιστον για δυο λόγους. Πρώτον διότι έφυγε μόνος, συκοφαντημένος από εχθρούς και φίλους, ατιμασμένος. Αν και στιγματισμένος και εξοβελιστέος από το κόμμα του ο Πλουμπίδης αρνήθηκε να αποκηρύξει τις αρχές του και να υπογράψει δήλωση μετανοίας, κάτι που θα του έσωζε τη ζωή. Και δεύτερον διότι, όπως αναφέρει ο σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ ο οποίος υπογράφει ακόμα το σενάριο και την έρευνα, πέρα από την κομματική και συνδικαλιστική του δράση, οι αγώνες του είχαν θετικό πρόσημο σε εθνικό επίπεδο. Οι ενορχηστρωμένες από τον ίδιο απίστευτες κινητοποιήσεις του Αθηναϊκού λαού για την αντιμετώπιση της κατοχικής πείνας, της μαύρης αγοράς και των μέτρων της πολιτικής επιστράτευσης που σχεδίαζαν οι Γερμανοί έτυχαν στον καιρό τους αναγνώρισης από συντρόφους αλλά και αντιπάλους.
– Κύριε Χαραλαμπόπουλε, τι ήταν αυτό που σας παρακίνησε αρχικά να δημιουργήσετε ένα ντοκιμαντέρ για τη ζωή του Νίκου Πλουμπίδη;
Αυτή η ιστορία έχει μια τραγική διάσταση γιατί ο Νίκος Πλουμπίδης ήταν ένα κορυφαίο στέλεχος της Αριστεράς σε πολύ δύσκολα χρόνια προπολεμικά και κατά τη διάρκεια της Κατοχής και του Εμφύλιου με σημαντική προσφορά στους κοινωνικούς και εθνικούς αγώνες καθώς και στα μεταπολεμικά και μετεμφυλιακά έτη. Ηγήθηκε του παράνομου μηχανισμού του ΚΚΕ που τότε είχε κηρυχθεί εκτός νόμου, κάποια στιγμή το επίσημο κράτος τον συλλαμβάνει, και την επόμενη ημέρα της σύλληψής του έρχεται μια ανακοίνωση από το ραδιοσταθμό Ελεύθερη Ελλάδα του ΚΚΕ που τον κατηγορεί σαν χαφιέ και μάλιστα από την πρώτη στιγμή που είχε ενταχθεί στο κομμουνιστικό κίνημα. Θα γίνει λίγο καιρό μετά η δίκη του, θα καταδικαστεί εις θάνατον, θα εκτελεστεί – ζητωκραυγάζοντας υπέρ του ΚΚΕ – και το κόμμα θα συνεχίσει να λέει ότι η εκτέλεσή του ήταν μια σκηνοθεσία κι ο ίδιος βρισκόταν στην Αμερική κι έτρωγε τα αργύρια της προδοσίας του. Μια ιστορία που και στην εποχή της είχε συγκλονίσει τον κόσμο και συνεχίζει – εγώ πιστεύω μέχρι τις ημέρες μας. ΄Οταν την είχα πρωτοακούσει από τους δικούς μου με εντυπωσίασε. Ο πρωταγωνιστής αναδεικνύεται σχεδόν σαν ένας προμηθεϊκός ήρωας της νεότερης ιστορίας που βάδισε μια φανταστική αυταπάρνηση κι αυτοθυσία προς το θάνατο υπηρετώντας τα ιδανικά του. Πάρα πολύ αργότερα με δειλά βήματα ήρθε η αποκαστάστασή του από το κόμμα.
- Πότε έγινε η αποκατάσταση αυτή;
Ο Νίκος Πλουμπίδης συνελήφθη το Νοέμβριο του 1952, η δίκη του έγινε τον Ιούλη του 1953 κι εκτελέστηκε στις 14 Αυγούστου του 1954. Ηταν μια από τις τελευταίες εκτελέσεις που έγιναν στην Ελλάδα για πολιτικούς κρατούμενους. Η πρώτη δειλή αποκατάσταση έγινε το 1958 εφ’ όσον έχει ξεκινήσει η αποσταλινοποίηση στο διεθνές στρατόπεδο μετά το θάνατο του Στάλιν και το περίφημο 20ο Συνέδριο που έχει αποκαλύψει τα εγκλήματα της σταλινικής περιόδου. Αυτό θα σημάνει αλλαγές και για το ελληνικό κομμουνιστικό κίνημα. Θα φύγει από την ηγεσία ο Νίκος Ζαχαριάδης ο οποίος ήταν ένας από τους ανθρώπους που κατηγόρησαν κι ενορχήστρωσαν όλα τα παραπάνω για τον Νίκο Πλουμπίδη. Ως εκ τούτου, το 1958 η νέα ηγεσία θα κάνει μια πρόχειρη και πολύ ιδιωτικού χαρακτήρα αποκατάσταση στέλνοντας μια επιστολή στη γυναίκα του, ενώ το 1961 σε ένα κομματικό έντυπο μια μικρή ανακοίνωση τριών γραμμών θα αναφερθεί στην αποκατάστασή του. Ουσιαστικά μετά κι από τη Χούντα, στα χρόνια της Μεταπολίτευσης και πολύ πρόσφατα έγινε πιο πλατιά και γνωστή αυτή η αποκαστάσταση.
– Τι έχει να πει – σε μια εποχή ελλιπέστατων ιστορικών γνώσεων – στις νεότερες γενιές η περίπτωση αυτή;
Ενδιαφέρον ερώτημα διότι θέτετε δυο θέματα. Πράγματι ζούμε σε μια εποχή που ηθελημένα καλλιεργείται η λήθη και επιβάλλεται μια ιστορική αμνησία. Οι νεότερες γενιές έχουν ελάχιστη γνώση των ιστορικών γεγονότων ακόμα και της πρόσφατης ιστορίας μας. Είναι χαρακτηριστικό ότι μετά την προβολή με πλησιάζουν αρκετά νεαρά άτομα τα οποία ιδέα δεν έχουν για τον Πλουμπίδη και τι συνέβαινε εκείνα τα χρόνια στην πατρίδα μας: Οτι άνθρωποι εκτελούνταν για τις πολιτικές τους ιδέες, ότι στέλνονταν σε στρατόπεδα, εξορίες και φυλακές. Αρα, μια ταινία που γίνεται γι’ αυτό το θέμα πρέπει και κατά κάποιο τρόπο να διαπαιδαγωγήσει, να δώσει και κάποιες ιστορικές πληροφορίες, να τοποθετήσει την μικρή ιστορία του Πλουμπίδη μέσα στο κάδρο της μεγάλης ιστορίας της εποχής – και σ’ αυτό χρειάζεται μια ισορροπία για να μην «πνίξει» η πληροφορία τη συγκίνηση και το ντοκιμαντέρ. Επίσης, ο κόσμος δεν ήξερε τη σημαντική συμβολή του Πλουμπίδη στους εθνικούς αγώνες. Διότι με το να είναι επικεφαλής του παράνομου μηχανισμού του κουμμουνιστικού κόμματος στην Αθήνα την περίοδο της Κατοχής κατάφερε να οργανώσει πολύ καλά και να κάνει μεγάλες κινητοποιήσεις του Αθηναΐκού λαού κατά της πολιτικής επιστράτευσης που ήθελαν οι Γερμανοί με σκοπό να στείλουν σχεδόν 80.000 Ελληνες ως εργάτες σε καταναγκαστική εργασία στα γερμανικά εργοστάσια. Με την καθοδήγηση του Νίκου Πλουμπίδη οι κινητοποιήσεις το απέτρεψαν. Οι διαδηλωτές εισέβαλαν στο υπουργείο Εμπορίου όπου υπήρχαν λίστες, τις έκαψαν, κι η Ελλάδα ήταν η μόνη χώρα που δεν έστειλε εργάτες στα γερμανικά εργοστάσια – σημειωτέον απ’ όλη την κατεχόμενη Ευρώπη εστάλησαν δέκα εκατομμύρια άνθρωποι. Αυτά έγιναν τέλη Φλεβάρη – αρχές Μάρτη 1943. Λίγο αργότερα, τον Ιούλη του 1943 έγιναν μεγάλες κινητοποιήσεις κατά της σχεδιαζόμενης επέκτασης της βουλγαρικής κατοχής στη Μακεδονία και της κατάληψης έως και της Θεσσαλονίκης. Και πάλι με την καθοδήγηση του Νίκου Πλουμπίδη αποτράπηκε αυτή η επέκταση. Αρα και αυτή η συνεισφορά καθώς και το παράδειγμα ήθους του είναι σπάνια και από μια άποψη – παρ’ ότι ζούμε σε μια εποχή ζόφου – είναι ευτυχία για τους λαούς να μπορούν να έχουν τέτοιες προσωπικότητες ήθους.
- Μπορούμε, λοιπόν, να μιλήσουμε για έναν άνθρωπο που πέρα από την κομματική του τοποθέτηση, η εθνική του δράση ήταν σημαντική;
Πέρα από τη συμμετοχή του στους κοινωνικούς, ταξικούς αγώνες και τη συνδικαλιστική του δράση σημειώθηκε η εθνική συνεισφορά που ανέφερα – και δεν ήταν η μόνη – την περίοδο της ιταλικής, γερμανικής και βουλγαρικής κατοχής της Ελλάδας. Το παραπάνω αποδεικνύει και τις μεγάλες δυνατότητες που είχε ο Πλουμπίδης διότι παρέλαβε έναν μηχανισμό του κομμουνιστικού κόμματος διαλυμένο από τη δικτατορία του Μεταξά, το γιγάντωσε μέσα σε τόσο σκληρές συνθήκες και το καθοδήγησε με μεγάλη μαεστρία. Κατά τη γνώμη μου πιστεύω ότι σε οποιοδήποτε άλλο κράτος θα είχαν μια προτομή, ένα άγαλμα του Πλουμπίδη. Ηγήθηκε ενός από τα μεγαλύτερα αντιστασιακά κινήματα στην Ευρώπη.
- Ποιοι είναι οι συνεργάτες σας σε αυτή την ταινία;
Θα ξεκινήσω από τον γιο του Νίκου Πλουμπίδη, διακεκριμένου ψυχίατρου, Δημήτρη Πλουμπίδη. Χωρίς την παρουσία του δεν θα έκανα την ταινία – όχι μόνο διότι μου παραχώρησε όλο το υλικό αλλά - διότι η ταινία υιοθετεί μια διπλή οπτική: Από τη μια του ίδιου του Νίκου Πλουμπίδη όπως έχει διασωθεί μέσα από τις επιστολές που έγραφε κυρίως στη φυλακή κι από την άλλη του Δημήτρη Πλουμπίδη που είναι σημαντική διότι δείχνει πως μια γενιά που ακολουθεί συνεχίζει να υφίσταται το νοσηρό κλίμα της εποχής και πως, ωστόσο, καταφέρνει να διασωθεί και να προσφέρει και σημαντικό έργο. Από εκεί κι ύστερα συμπράττουν οι ιστορικοί συνεργάτες όπως ο καθηγητής Βαγγέλης Καραμανωλάκης , καθηγητής Ιστορίας στο ΕΚΠΑ, η Ιωάννα Παπαθανασίου η οποία ασχολείται με τα κινήματα νεολαίας και το ΚΚΕ, ο Τάσος Σακελλαρόπουλος ο οποίος προΐσταται και του ιστορικού αρχείου του Μουσείου Μπενάκη στο οποίο απόκειται και το αρχείο της οικογένειας Πλουμπίδη κι ο Μενέλαος Χαραλαμπίδης, διδάκτορας Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πέρα κι από τους καλλιτεχνικούς συντελεστές αναφέρω και τους συνεργάτες μου που μας στήριξαν γιατί την ταινία την ξεκινήσαμε χωρίς καμία χρηματοδότηση και στην πορεία σαν έτοιμη ταινία την παρουσιάσαμε στο Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου και τύχαμε μιας μικρής επιχορήγησης που περιμένουμε ακόμη από το πολύπαθο ΕΚΟΜΕΔ.
- Η ταινία μετά το Φεστιβάλ Καστελλορίζου θα παρουσιαστεί και αλλού;
Η ταινία πήγε πάρα πολύ καλά – ήταν και για εμάς μια έκπληξη. Από τις 7 Ιανουαρίου 2025 που έκανε πρεμιέρα στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος παιζόταν συνεχώς μέχρι τα μέσα Ιουνίου και πήγε πάρα πολύ καλά από αριθμό εισιτηρίων. Εχει παιχθεί σε κινηματογραφικές λέσχες σε όλη την Ελλάδα. Και συνεχίζουμε.
– Κύριε Χαραλαμπόπουλε, γεννά η εποχή μας «Κόκκινους Δασκάλους» σήμερα;
Καλύτερα είναι να μη χρειαστεί να ζήσουμε τόσο δύσκολες εποχές. Εκείνες ήταν κάποιες γενιές απλών ανθρώπων – ένα αγροτόπαιδο από τα Λαγκάδια ήταν ο Πλουμπίδης που με μεγάλες θυσίες της οικογένειάς του κατάφερε να βγάλει μια μονοετή σχολή και να γίνει δάσκαλος. Οι άνθρωποι αυτοί αγαπούσαν την πατρίδα και κάπως αλλιώς φανταζόντουσαν την δημόσια σφαίρα και τα καθήκοντά τους μέσα στις κοινωνίες εκείνης της εποχής. Δεν ξέρω αν σήμερα το παιδαγωγικό σύστημα ή οι συνθήκες που ζουν οι άνθρωποι διαμορφώνουν έναν τέτοιο ψυχισμό. Από την άλλη έχει αποδειχθεί πως όταν οι λαοί περνούν δύσκολες καταστάσεις, πάντα θα βρεθούν και κάποιοι που θα μπουν μπροστάρηδες. Και δυστυχώς είμαι θετικά απαισιόδοξος (δεν τα βλέπω καλά τα πράγματα σε διεθνές επίπεδο) γιατί νομίζω ότι έρχονται δύσκολες εποχές που μάλλον θα γεννήσουν ξανά «Κόκκινους Δασκάλους». Μακάρι να μην έρθουν βέβαια.
Δείτε όλες τις ταινίες στο Διεθνούς Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Καστελλορίζου εδώ:
