Οι τρελοί ρυθμοί της καθημερινότητας, συχνά μας κάνουν να ξεχνάμε βασικά πράγματα. Γιατί όμως θυμόμαστε ορισμένα άλλα, τα οποία δεν θεωρούμε καν εξίσου σημαντικά;
Πώς λειτουργεί ο μηχανισμός της μνήμης και πώς μπορούμε να τον βοηθήσουμε να αποθηκεύει όσα κρίνουμε εμείς ότι μας χρειάζονται; Όσο χαοτικά κι αν μας φαίνονται όλα αυτά τα ερωτήματα που πέφτουν επάνω μας βροχή, οι ειδικοί έχουν όλες τις απαντήσεις.
«Το γεγονός ότι ξεχνάμε οφείλεται σε έναν μεγάλο βαθμό στον όγκο των πληροφοριών που καλούμαστε να επεξεργαστούμε ανά πάσα στιγμή», εξηγεί ο Χάραν Ρανγκάθαν, καθηγητής νευροεπιστήμης και ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια.
Πώς λειτουργεί η μνήμη
Αντιμέτωπος με μια συνεχή επίθεση πληροφοριών, ο εγκέφαλός μας καλείται να δώσει προτεραιότητα σε αυτές που του είναι απολύτως απαραίτητες στο εδώ και το τώρα. Τότε, μπαίνει στο παιχνίδι η λήθη και ο εγκέφαλος διαγράφει πράγματα που δεν χρειάζεται άμεσα, αγνοώντας για χάρη του παρόντος πως όσα «πέταξε στον κάδο των αχρήστων» μπορεί να του χρειαστούν αργότερα.
Πέρα από αυτό το παράδειγμα, υπάρχουν κι άλλα σημάδια που μαρτυρούν ότι το μυαλό μας προσπαθεί διαρκώς να γλιτώσει λίγο χώρο και να πάρει ανάσες.
Ακόμη ένα παράδειγμα: Πολλές από τις αναμνήσεις μας μοιάζουν μεταξύ τους. Έτσι, όταν βιώνουμε μια νέα εμπειρία ή μαθαίνουμε νέες πληροφορίες, προκειμένου να εξοικονομήσει χώρο και χρόνο, ο εγκέφαλος τις «συρράπτει» στο αρχείο άλλων αναμνήσεων που ήδη έχουμε, αντί να ανοίξει έναν νέο φάκελο για την καινούργια ανάμνηση. Αυτό είναι κάτι που καθιστά τον εγκέφαλό μας πολύ πιο αποτελεσματικό.
Για παράδειγμα, αντί να ξαναθυμόμαστε από την αρχή όλη τη διάταξη του διαμερίσματός μας κάθε φορά που αλλάζουμε θέσεις στα έπιπλα, το μυαλό απλώς σημειώνει ότι ο καναπές τη δεδομένη χρονική στιγμή βλέπει στο παράθυρο. Κι αν το καλοσκεφτούμε, αυτό είναι το σημαντικό. Το έπιπλο που άλλαξε θέση κι όχι όλα τα άλλα που παρέμειναν εκεί που ήταν.
Άλλωστε, σύμφωνα με τους ειδικούς, ακόμα κι αν νομίζουμε ότι στεκόμαστε μπροστά σε μια εντελώς πρωτόγνωρη εμπειρία, στην πραγματικότητα καμία πληροφορία δεν είναι ποτέ εντελώς καινούργια για τον εγκέφαλό μας.
Η ικανότητα να προσθέτουμε νέες πληροφορίες στην προηγούμενη εμπειρία μας και να συνδέουμε τα γεγονότα μεταξύ τους με έναν νοηματικό άξονα, μας δίνει τη δυνατότητα να ανακαλούμε περισσότερες πληροφορίες σε σχετικά σύντομο χρόνο.
Ωστόσο, αυτό το «οικονομικό» και «συμπυκνωμένο» μοντέλο του εγκεφάλου έχει ορισμένα μειονεκτήματα. Αν λόγου χάρη ψάχνουμε τα κλειδιά μας, πιθανότατα τα έχουμε δει σε τόσα πολλά διαφορετικά σημεία, που είναι τρομερά δύσκολο να θυμηθούμε πού τα είχαμε βάλει την τελευταία φορά που τα κρατούσαμε στα χέρια μας.
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος εξελίχθηκε για την επιβίωσή μας και λόγω αυτού, μας είναι πιο εύκολο να θυμόμαστε κυρίως τα πράγματα εκείνα που θα μας βοηθήσουν να αποφύγουμε απειλές που θέτουν σε κίνδυνο τη ζωή και την ακεραιότητά μας. Τα πράγματα που έχουν άμεση σύνδεση με την επιβίωση είναι λες και υπήρχαν από πάντοτε χαραγμένα στο ασυνείδητό μας. Σαν ένα είδος «εργοστασιακών ρυθμίσεων»
Αν όμως θέλουμε να θυμηθούμε ένα πράγμα κάπως «πρακτικό» και «δευτερεύον», όπως μια σχετική εικόνα του πού μπορεί να βρίσκονται τα κλειδιά μας, για αυτή την καθημερινή ανάμνηση θα πρέπει να ανοίξουμε έναν καινούργιο φάκελο. Αυτό ωστόσο, είναι ένα πράγμα που αν βιαζόμαστε και τρέχουμε από μέρος σε μέρος, ο εγκέφαλός μας δεν προλαβαίνει να το κάνει, με αποτέλεσμα να ψάχνουμε διαρκώς κλειδιά, κινητά, πορτοφόλια.
Οι διάφοροι τρόποι με τους οποίους ο εγκέφαλος μπορεί να έχει πρόσβαση σε μια ανάμνηση
Ο ιππόκαμπος, είναι ένα μέρος του εγκεφάλου μας που έχει έφεση στην καταγραφή του «πότε» και του «που» των αναμνήσεων. Αφού χαραχτούν στον ιππόκαμπο, αυτές οι αναμνήσεις έρχονται στην επιφάνεια του μυαλού με αφορμές που παίρνουμε από εξωτερικά ερεθίσματα, όπως ένα συγκεκριμένο τραγούδι ή μια μυρωδιά, που μας πηγαίνει νοερά πίσω στο μέρος και στη στιγμή που ζήσαμε το συγκεκριμένο συμβάν.
Ο ιππόκαμπος ενεργοποιείται στο ενδιάμεσο αυτών που από την επιστημονική κοινότητα ονομάζονται «όρια μεταξύ των συμβάντων». Εάν για παράδειγμα έχουμε μια συζήτηση και μας διακόψει ένα μήνυμα στο κινητό, μπορεί να μας πάρει λίγο χρόνο να επιστρέψουμε πίσω στη συνομιλία μας και να το πιάσουμε από εκεί που το είχαμε αφήσει. Κι όμως μέσα στο λίγο που διαρκεί μια ερώτηση του τύπου «Που είχαμε μείνει;», ο ιππόκαμπος λειτουργεί σαν σελιδοδείκτης και μας επαναφέρει αμέσως πίσω στο σημείο που ήμασταν.
Για την ανάκληση των πληροφοριών που μας είναι απαραίτητες, πέρα από τον ιππόκαμπο, στρεφόμαστε και στον προμετωπιαίο φλοιό. Αυτό το σημείο του εγκεφάλου μας βοηθά μέσα σε ένα θορυβώδες παραπλανητικό περιβάλλον, γεμάτο άχρηστα ερεθίσματα, να ξεχωρίσουμε ποιο έχει σημασία και να το κρατήσουμε.
Ο προμετωπιαίος φλοιός είναι με άλλα λόγια το κομμάτι που μας βοηθά να εστιάζουμε και να παραμένουμε συγκεντρωμένοι σε αυτό που πρέπει και όταν το επιστρατεύουμε είναι πολύ πιο πιθανό να θυμόμαστε τη στιγμή με λεπτομέρεια.
Η σημασία του συναισθήματος
Το συναίσθημα είναι ένας άλλος τρόπος με τον οποίο οι αναμνήσεις μπορούν να επισημανθούν ως σημαντικές και να χαραχτούν στον εγκέφαλό μας. Αν για παράδειγμα ένας πολύ δικός μας άνθρωπος έπαιρνε ένα αντισπασμωδικό φάρμακο και είχαμε κάποτε την τρομακτική εμπειρία να τον δούμε να υποφέρει από σπασμούς, σίγουρα δεν θα ξεχνούσαμε ποτέ να του θυμίσουμε να πάρει το φάρμακό του.
Επομένως...
Σύμφωνα με τους επιστήμονες, προκειμένου να είμαστε σε θέση να επαναφέρουμε κάτι στη μνήμη μας, θα πρέπει:
- Να είναι ζήτημα ζωής και θανάτου
- Να συνδέεται με κάτι που έχουμε ζήσει στο παρελθόν
- Το ενδεχόμενο να το ξεχάσουμε να απειλεί να μας φέρει σε ακραίες συναισθηματικές καταστάσεις
- Να αφιερώσουμε όλη μας την προσοχή όταν συμβαίνει και να ανοίξουμε για αυτό ένα εντελώς νέο κεφάλαιο μέσα στο μυαλό μας
Πώς θα βοηθήσουμε τον εγκέφαλό μας να θυμάται
- Xρησιμοποιούμε μια ατζέντα
- Bάζουμε ειδοποιήσεις στο κινητό για όλα όσα πρέπει να θυμηθούμε πάση θυσία. Άλλωστε υπάρχουν και εφαρμογές ειδικά για αυτόν τον σκοπό
- Ως γονείς, ενθαρρύνουμε τα παιδιά μας να αναλάβουν την ευθύνη για τα πράγματα που πρέπει να θυμούνται κάνοντας τις δικές τους σημειώσεις και λίστες υποχρεώσεων
- Δοκιμάζουμε τον εαυτό μας: Εάν για παράδειγμα κάνουμε λίστα με τα τέσσερα πράγματα που χρειαζόμαστε από το σούπερ μάρκετ, στη συνέχεια είναι σημαντικό να υποβάλλουμε τον εαυτό μας σε ένα είδος κουίζ, προκειμένου να δούμε αν μπορούμε να τα θυμηθούμε όλα.