Η απαισιοδοξία είναι θέμα διάθεσης.

Η αισιοδοξία είναι θέμα θέλησης.
Émile Chartier

* 

Μια σκληρή επίπτωση του προχωρημένου καρκίνου είναι η βαθιά απάθεια που βιώνουν πολλοί ασθενείς ενόσω χάνουν το ενδιαφέρον τους για δραστηριότητες που κάποτε αγαπούσαν. Αυτό το σύμπτωμα είναι μέρος ενός συνδρόμου που ονομάζεται καχεξία, το οποίο επηρεάζει περίπου το 80% των ασθενών με καρκίνο σε όψιμο στάδιο, οδηγώντας σε σοβαρή απώλεια μυών, απώλεια βάρους, έχοντας οι ασθενείς λεπτά οστά, παρά την επαρκή διατροφή.

Αυτή η απώλεια κινήτρων δεν βαθαίνει απλώς τον πόνο των ασθενών, αλλά τους απομονώνει από την οικογένεια και τους φίλους. Επειδή όμως οι ασθενείς συμμετέχουν σε απαιτητικές θεραπείες που απαιτούν προσπάθεια και επιμονή, αυτό καταπονεί επίσης τις οικογένειες και περιπλέκει τη θεραπεία. Οι γιατροί συνήθως υποθέτουν ότι όταν οι ασθενείς με καρκίνο σε τελευταίο στάδιο αποχωρούν από τη ζωή, είναι μια αναπόφευκτη ψυχολογική απάντηση στη σωματική επιδείνωση. Τι γίνεται όμως αν η απάθεια δεν συνιστά απλώς ένα υποπροϊόν της φυσικής παρακμής, αλλά αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ίδιας της νόσου;

Σε πρόσφατα δημοσιευμένη έρευνα, ανακαλύφθηκε κάτι αξιοσημείωτο: ο καρκίνος δεν σπαταλά απλώς το σώμα, μα καταλαμβάνει ένα συγκεκριμένο εγκεφαλικό κύκλωμα που ελέγχει τα κίνητρα. Τα ευρήματα τα οποία δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Science, αμφισβητούν υποθέσεις δεκαετιών και υποδηλώνουν ότι μπορεί να είναι δυνατό να αποκατασταθεί αυτό που πολλοί ασθενείς με καρκίνο περιγράφουν ως το πιο καταστροφικό για να χάσουν: τη θέλησή τους να ασχοληθούν με τη ζωή.

Σήμερα, η νευροεπιστήμη παρέχει ένα ισχυρό οπλοστάσιο εργαλείων προκειμένου να διερευνηθεί το πώς η ασθένεια αλλάζει την εγκεφαλική δραστηριότητα στα ποντίκια. Οι επιστήμονες μπορούν να χαρτογραφήσουν ολόκληρους εγκεφάλους σε κυτταρικό επίπεδο, να παρακολουθούν τη νευρική δραστηριότητα κατά τη διάρκεια της συμπεριφοράς και να ενεργοποιούν ή να απενεργοποιούν με ακρίβεια τους νευρώνες˙ οπότε, εφαρμόσανε αυτά τα εργαλεία σε ένα μοντέλο καρκινικής καχεξίας σε ποντίκια για να μελετήσουν τις επιπτώσεις της νόσου στον εγκέφαλο και στα κίνητρα.

Εντοπίσανε λοιπόν μια μικρή περιοχή του εγκεφάλου που ονομάζεται postrema, η οποία λειτουργεί ως ανιχνευτής φλεγμονής του εγκεφάλου. Καθώς ένας όγκος μεγαλώνει, απελευθερώνει κυτοκίνες – μόρια που προκαλούν φλεγμονή – στην κυκλοφορία του αίματος. Η περιοχή postrema στερείται του τυπικού αιματοεγκεφαλικού φραγμού που κρατά έξω τις τοξίνες, τα παθογόνα και άλλα μόρια από το σώμα, επιτρέποντάς του έτσι να λαμβάνει απευθείας δείγματα από τα κυκλοφορούντα φλεγμονώδη σήματα. Όταν η περιοχή postrema ανιχνεύει αύξηση των φλεγμονωδών μορίων, πυροδοτεί έναν νευρικό καταρράκτη σε πολλαπλές περιοχές του εγκεφάλου, καταστέλλοντας τελικά την απελευθέρωση ντοπαμίνης στο κέντρο κινήτρων του εγκεφάλου.

Αν και συνήθως παρερμηνεύεται ως «χημική ουσία ευχαρίστησης», η ντοπαμίνη συνδέεται στην πραγματικότητα με την ορμή ή την προθυμία να καταβάλουμε προσπάθεια για να κερδίσουμε ανταμοιβές: στρέφει δηλαδή την εσωτερική κλίμακα κόστους-οφέλους προς τη δράση. Παρατήρησαν πως, καθώς ο καρκίνος προχωρούσε, τα ποντίκια εξακολουθούσαν να επιδιώκουν εύκολες ανταμοιβές, ωστόσο εγκατέλειψαν γρήγορα εργασίες που απαιτούσαν μεγαλύτερη προσπάθεια: τότε, τα επίπεδα ντοπαμίνης  άρχισαν να πέφτουν σε πραγματικό χρόνο, αντικατοπτρίζοντας ακριβώς τη φθίνουσα προθυμία των ποντικών να εργαστούν για ανταμοιβές.

Τα ευρήματα υποδεικνύουν ότι ο καρκίνος δεν «φθείρει» μόνο γενικά τον εγκέφαλο, μα στέλνει στοχευμένα φλεγμονώδη σήματα που ανιχνεύει ο εγκέφαλος. Στη συνέχεια, ο εγκέφαλος ανταποκρίνεται μειώνοντας γρήγορα τα επίπεδα ντοπαμίνης για να μειώσει το κίνητρο˙ αυτό ταιριάζει με αυτό που περιγράφουν οι ασθενείς: «όλα είναι πολύ δύσκολα». Αλλά το πιο συναρπαστικό είναι ότι βρήκαν αρκετούς τρόπους για να αποκαταστήσουν τα κίνητρα σε ποντίκια που πάσχουν από καρκινική καχεξία, ακόμα κι όταν ο ίδιος ο καρκίνος συνέχιζε να εξελίσσεται. Μπορεί αυτά τα αποτελέσματα να βασίζονται σε μοντέλα ποντικιών, προτείνουν πάντως μια δυνατότητα θεραπείας για τους ανθρώπους: Η στόχευση αυτού του συγκεκριμένου κυκλώματος φλεγμονής-ντοπαμίνης θα μπορούσε να βελτιώσει την ποιότητα ζωής για τους ασθενείς με καρκίνο, ακόμη κι όταν η ασθένεια παραμένει ανίατη.

Το όριο μεταξύ σωματικών και ψυχολογικών συμπτωμάτων είναι μια τεχνητά τραβηγμένη γραμμή. Ο καρκίνος αγνοεί αυτή τη διαίρεση, χρησιμοποιώντας τη φλεγμονή για να διοικήσει τα ίδια τα κυκλώματα που οδηγούν τη θέληση του ασθενούς να δράσει. Αλλά τα πρόσφατα επιστημονικά ευρήματα υποδηλώνουν ότι αυτά τα κυκλώματα μπορούν να αποκατασταθούν. Η εν λόγω ανακάλυψη έχει επιπτώσεις πολύ πέρα από τον καρκίνο.

Το φλεγμονώδες μόριο που οδηγεί στην απώλεια κινήτρων όσον αφορά τον καρκίνο, εμπλέκεται επίσης σε πολλές άλλες καταστάσεις, από αυτοάνοσες διαταραχές όπως η ρευματοειδής αρθρίτιδα έως χρόνιες λοιμώξεις και κατάθλιψη. Επομένως, αυτό το ίδιο εγκεφαλικό κύκλωμα μπορεί να εξηγήσει την εξουθενωτική απάθεια που βιώνουν εκατομμύρια άνθρωποι , οι οποίοι πάσχουν από διάφορες χρόνιες ασθένειες.

Η απάθεια που προκαλείται από φλεγμονή μπορεί να έχει αρχικά εξελιχθεί ως προστατευτικός μηχανισμός. Όταν οι πρώτοι άνθρωποι αντιμετώπιζαν οξείες λοιμώξεις, η απενεργοποίηση του κινήτρου είχε νόημα, αφού εξοικονομούσε ενέργεια και κατεύθυνε πόρους προς την ανάκαμψη. Αλλά αυτό που κάποτε βοηθούσε τους ανθρώπους να επιβιώσουν από βραχυπρόθεσμες ασθένειες, πλέον γίνεται επιβλαβές όταν η φλεγμονή επιμένει για χρόνια, όπως συμβαίνει στον καρκίνο και σε άλλες ασθένειες.

Αντί να βοηθά στην επιβίωση, η παρατεταμένη απάθεια βαθαίνει τον πόνο, επιδεινώνοντας τα αποτελέσματα της υγείας και την ποιότητα ζωής. Ίσως, αναχαιτίζοντας φλεγμονώδη σήματα ή διαμορφώνοντας εγκεφαλικά κυκλώματα, οι ερευνητές φτάσουν να είναι σε θέση να αποκαταστήσουν την κίνηση ενός ασθενούς. Για τους ασθενείς και τις οικογένειες που παρακολουθούν τα κίνητρα να χάνονται, αυτή η δυνατότητα προσφέρει κάτι ισχυρό: την ελπίδα ότι ακόμη κι αν η ασθένεια εξελίσσεται, η ουσία αυτού που είμαστε μπορεί να ανακτηθεί!