Πολλοί άνθρωποι που έχουν αντιμετωπίσει τον καρκίνο ζουν με την αγωνία ότι μπορεί να εμφανιστεί ξανά. Η λεγόμενη «υποτροπή» συμβαίνει όταν καρκινικά κύτταρα παραμένουν κρυμμένα κάπου στο σώμα, για παράδειγμα στο μυελό των οστών και αργότερα, ακόμα και μετά από χρόνια, ξαναρχίζουν να πολλαπλασιάζονται. Οι επιστήμονες προσπαθούν να καταλάβουν πώς να εμποδίσουν αυτά τα κύτταρα να “ξυπνήσουν” και να προκαλέσουν εξάπλωση της νόσου.
Πρόσφατα όμως έχει προκύψει ένα ενδιαφέρον μονοπάτι: η χρήση παλιών φαρμάκων κατά της ελονοσίας για να μειωθεί ο κίνδυνος υποτροπής, ειδικά στον καρκίνο του μαστού. Αυτή η ιδέα λέγεται «επανάχρηση φαρμάκων» (drug repurposing): παίρνουμε φάρμακα που ήδη υπάρχουν, ακόμα και φάρμακα που δεν κυκλοφορούν πια ευρέως για τον αρχικό τους σκοπό και τα δοκιμάζουμε σε άλλες παθήσεις, όπως ο καρκίνος.
Τα τελευταία ερευνητικά δεδομένα δείχνουν ότι αυτά τα φάρμακα μπορεί να βοηθούν με δύο βασικούς τρόπους.
1. Στοχεύοντας την αυτοφαγία.
Η αυτοφαγία είναι μια διαδικασία με την οποία τα κύτταρα “καθαρίζουν”, διασπούν και ανακυκλώνουν τα δικά τους “σκουπίδια”. Για τα καρκινικά κύτταρα, αυτή η διαδικασία λειτουργεί σαν μηχανισμός επιβίωσης κάτω από στρες (όπως μετά από χημειοθεραπεία). Έτσι μπορούν να παραμείνουν ζωντανά σε λανθάνουσα κατάσταση και να προκαλέσουν επανεμφάνιση του καρκίνου αργότερα.
2. Επηρεάζοντας γονίδια που ρυθμίζουν την ανάπτυξη των κυττάρων.
Ορισμένα φάρμακα παρεμβαίνουν σε «μονοπάτια» όπως αυτό του γονιδίου mTOR, το οποίο παίζει ρόλο στον πολλαπλασιασμό των κυττάρων. Αν αυτός ο μηχανισμός μείνει ανεξέλεγκτος, μπορεί λίγα αλλοιωμένα κύτταρα να εξελιχθούν ξανά σε όγκο.
Αυτοί οι δύο μηχανισμοί, επιβίωση μέσω αυτοφαγίας και ενεργοποίηση γονιδίων που προωθούν την ανάπτυξη βοηθούν τα «κρυμμένα» καρκινικά κύτταρα να αντέχουν, να προσαρμόζονται σε ένα εχθρικό περιβάλλον και να ξεφεύγουν από το ανοσοποιητικό σύστημα.
Οι επιστήμονες έχουν διαπιστώσει ότι ανθελονοσιακά φάρμακα όπως η χλωροκίνη και η υδροξυχλωροκίνη μπορούν να μειώσουν τον αριθμό αυτών των «λανθανόντων» καρκινικών κυττάρων τόσο σε πειράματα στο εργαστήριο όσο και σε ανθρώπους.
Σε πειράματα με ποντίκια, η χλωροκίνη οδήγησε σε λιγότερα τέτοια κρυμμένα καρκινικά κύτταρα και τα ζώα έζησαν περισσότερο σε σχέση με ποντίκια που δεν έλαβαν το φάρμακο. Αυτά τα αποτελέσματα έδωσαν το έναυσμα για μικρές κλινικές δοκιμές σε ανθρώπους με υδροξυχλωροκίνη, που θεωρείται πιο ασφαλής παραλλαγή της χλωροκίνης.
Η υδροξυχλωροκίνη είναι ουσία παρόμοια με τη χλωροκίνη, αλλά γενικά με πιο ευνοϊκό προφίλ ασφάλειας.
Τα πρώτα δεδομένα σε ανθρώπους είναι ενθαρρυντικά. Σε μια μικρή μελέτη με 53 ασθενείς που είχαν «ελάχιστη υπολειμματική νόσο» μετά την τυπική θεραπεία για καρκίνο μαστού (δηλαδή δεν είχαν εμφανώς ενεργό όγκο αλλά υπήρχε κίνδυνος να μείνουν μεμονωμένα καρκινικά κύτταρα στο σώμα):
- Το 92% όσων πήραν μόνο υδροξυχλωροκίνη παρέμειναν χωρίς υποτροπή τρία χρόνια μετά.
- Το 93% όσων έλαβαν τη στοχευμένη θεραπεία everolimus (φαρμακοθεραπεία που χρησιμοποιείται ήδη στον καρκίνο του μαστού) έμειναν επίσης ελεύθεροι νόσου στα τρία χρόνια.
- Ο συνδυασμός των δύο φαρμάκων (υδροξυχλωροκίνη + everolimus) έδειξε ακόμη καλύτερη εικόνα: 100% χωρίς υποτροπή στα τρία χρόνια. Μέχρι και τα επτά χρόνια παρακολούθησης υπήρξαν μόνο δύο περιπτώσεις επανεμφάνισης.
Αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον, αλλά χρειάζεται προσοχή πριν εξαχθούν μεγάλα συμπεράσματα. Υπάρχουν σημαντικοί περιορισμοί:
- Η μελέτη ήταν μικρή, με λίγους συμμετέχοντες.
- Δεν αφορούσε ασθενείς με ενεργό, εξελισσόμενο καρκίνο, αλλά άτομα που είχαν ήδη λάβει την κύρια θεραπεία και είχαν μόνο ελάχιστα υπολειμματικά καρκινικά κύτταρα.
- Δεν ξέρουμε ακόμα ποια είναι η ιδανική δόση, πόσο καιρό πρέπει να λαμβάνεται το φάρμακο και ποιοι ασθενείς ωφελούνται περισσότερο.
- Για να θεωρηθεί κάτι «νέα θεραπεία», χρειαζόμαστε μεγάλες τυχαιοποιημένες κλινικές δοκιμές, που είναι το χρυσό πρότυπο στην ιατρική έρευνα.
Με λίγα λόγια: τα αποτελέσματα είναι υποσχόμενα, αλλά δεν μπορούμε ακόμη να πούμε «αυτό σταματά τον καρκίνο από το να επιστρέψει».
Άλλα φάρμακα που εξετάζονται για επαναχρησιμοποίηση
Εκτός από τα ανθελονοσιακά φάρμακα, δοκιμάζονται και άλλες κατηγορίες γνωστών σκευασμάτων για πιθανή αντικαρκινική δράση. Οι περισσότερες από αυτές τις προσπάθειες βρίσκονται σε πρώιμο στάδιο, αλλά αξίζουν προσοχή.
Αντιφλεγμονώδη φάρμακα
Η ιδέα εδώ είναι ότι η χρόνια φλεγμονή σχετίζεται με την ανάπτυξη καρκίνου. Φάρμακα όπως η σελεκοξίμπη (που χρησιμοποιείται π.χ. σε αρθρίτιδα για μείωση του πόνου και της φλεγμονής) φαίνεται ότι μπορούν να αναστείλουν ορισμένα ένζυμα τα οποία εμπλέκονται στην ανάπτυξη καρκινικών κυττάρων. Αυτή η πιθανή αντικαρκινική δράση βρίσκεται ακόμη υπό διερεύνηση.
Αντιβιοτικά
Ορισμένα αντιβιοτικά, όπως η δοξυκυκλίνη (που χρησιμοποιείται συχνά για λοιμώξεις του αναπνευστικού ή σεξουαλικώς μεταδιδόμενες λοιμώξεις), έχουν δείξει σε εργαστηριακές μελέτες ότι μπορούν να επιβραδύνουν τον πολλαπλασιασμό καρκινικών κυττάρων. Αυτό φαίνεται να σχετίζεται με το πώς επηρεάζουν τον μεταβολισμό και την παραγωγή ενέργειας μέσα στα καρκινικά κύτταρα.
Αντιψυχωσικά φάρμακα
Ορισμένα παλαιότερα αντιψυχωσικά, όπως η θειοριδαζίνη, φαίνεται σε προκλινικές μελέτες ότι, σε συνδυασμό με αντικαρκινικές θεραπείες, μπορούν να καταστρέψουν τα λεγόμενα καρκινικά βλαστοκύτταρα (cancer stem cells). Αυτά τα κύτταρα θεωρείται ότι τροφοδοτούν την υποτροπή, δηλαδή βοηθούν τον καρκίνο να ξαναεμφανιστεί.
Φάρμακα για την υπέρταση (αντιυπερτασικά)
Κάποιες μελέτες έχουν δείξει ότι ορισμένα φάρμακα πίεσης μπορεί να κάνουν τα καρκινικά κύτταρα πιο ευάλωτα στη χημειοθεραπεία, βελτιώνοντας την απόκριση.
Σιλδεναφίλη (γνωστή εμπορικά ως Viagra)
Υπάρχει ενδιαφέρον για το αν μπορεί να επιβραδύνει ή να αποτρέψει την ανάπτυξη καρκίνου στομάχου. Είναι ακόμα πολύ νωρίς, αλλά εξετάζεται ως πιθανό βοηθητικό μέσο.
Γιατί έχει νόημα αυτή η στρατηγική
Η επαναχρησιμοποίηση φαρμάκων έχει κάποια μεγάλα πλεονεκτήματα:
- Μιλάμε για φάρμακα των οποίων η ασφάλεια είναι ήδη σε μεγάλο βαθμό γνωστή. Δεν ξεκινάμε από το μηδέν.
- Άρα, θεωρητικά, αν αποδειχθούν αποτελεσματικά, μπορούν να μπουν γρηγορότερα στην κλινική πράξη και με χαμηλότερο κόστος σε σχέση με την ανάπτυξη εντελώς νέων μορίων.
- Θα μπορούσαν να δώσουν λύσεις σε στάδια όπου η σύγχρονη ογκολογία έχει ακόμα “κενά”, π.χ. στην αποτροπή υποτροπής μετά την πρώτη επιτυχημένη θεραπεία.
Αλλά υπάρχει και η άλλη πλευρά.
Πολλά φάρμακα που φαίνονται εντυπωσιακά σε δοκιμές σε κύτταρα ή σε ζώα, στο τέλος δεν «δουλεύουν» το ίδιο καλά στους ανθρώπους. Ακόμα και όταν οι πρώτες μικρές κλινικές μελέτες σε ανθρώπους είναι θετικές, οι μεγαλύτερες μελέτες με περισσότερους ασθενείς μπορεί:
- να μην επιβεβαιώσουν το ίδιο όφελος,
- να αναδείξουν παρενέργειες που δεν είχαν φανεί νωρίτερα,
- ή να δείξουν ότι το όφελος ισχύει μόνο σε μια πολύ συγκεκριμένη κατηγορία ασθενών (π.χ. σε έναν συγκεκριμένο τύπο όγκου ή σε όσους έχουν συγκεκριμένο γονιδιακό προφίλ).
Με άλλα λόγια, το γεγονός ότι ένα φάρμακο «υπάρχει ήδη» δεν σημαίνει ότι μπορούμε απλώς να το πάρουμε για καρκίνο χωρίς ιατρική καθοδήγηση.
Πού βρισκόμαστε τώρα
Οι ερευνητές συνεχίζουν να δοκιμάζουν επαναχρησιμοποιημένα φάρμακα σχεδόν σε κάθε στάδιο της αντιμετώπισης του καρκίνου:
- στην πρόληψη της υποτροπής,
- στη βελτίωση της δράσης των ήδη υπαρχόντων θεραπειών,
- και σε πιο προχωρημένες περιπτώσεις όπου τα κλασικά σχήματα δεν δουλεύουν αρκετά καλά.
Η προσέγγιση αυτή μπορεί να ανοίξει νέους δρόμους θεραπείας και ίσως πιο προσιτές επιλογές για ασθενείς στο μέλλον. Παρ’ όλα αυτά, χρειάζεται να κρατάμε τις προσδοκίες ρεαλιστικές.
Κάθε νέα υπόσχεση πρέπει να περάσει από αυστηρές, μεγάλες κλινικές δοκιμές πριν θεωρηθεί «πρότυπη θεραπεία». Και είναι απολύτως κρίσιμο οι ασθενείς να μην ξεκινούν μόνοι τους φάρμακα που «άκουσαν ότι ίσως βοηθάνε στον καρκίνο», χωρίς να το συζητήσουν με τον γιατρό τους.
Συμπερασματικά: Η ιδέα να ξαναχρησιμοποιήσουμε γνωστά φάρμακα για να εμποδίσουμε την επιστροφή του καρκίνου είναι πραγματικά ελπιδοφόρα, αλλά ακόμη είναι μια υπόσχεση υπό έλεγχο, όχι μια «καταξιωμένη» λύση.
ΠΗΓΗ: The Conversation
