Η Ευρώπη και η Ελλάδα προσπαθούν να προλάβουν τις πολιτικές εξελίξεις. Συχνά, η ευθύνη αποδίδεται εύκολα και άκριτα στους πολιτικούς, με μια γενική καταδίκη του λαϊκισμού που παρουσιάζει τον μέσο ψηφοφόρο ως αφελή και παραπλανημένο. Όμως αυτές οι ερμηνείες είναι εξαιρετικά απλοϊκές.

Το πρόβλημα τόσο της Ευρώπης όσο και της Ελλάδας είναι βαθύτερο, και δεν είναι άλλο παρά η εγκατάλειψη των Αρχών του Διαφωτισμού. Οι πρόσφατες γεωπολιτικές αλλά και παγκόσμιες οικονομικές εξελίξεις, αναδεικνύουν όλο και περισσότερο τη πνευματική ένδεια, γιατί η Ευρώπη ορίζεται πλέον σε αντιδιαστολή με τους λοιπούς δρώντες. Εξηγούμαι!

Η Ευρώπη μεγαλούργησε όταν υιοθέτησε την αυτονομία του πνεύματος και τη δύναμη του Λόγου ως μέσου ελευθερίας. Όσο οι κοινωνίες δεν επιτρέπουν την απρόσκοπτη ανταλλαγή ιδεών και χρήση της επιστήμης, είναι καταδικασμένες σε άγνοια, δημαγωγία, ιδεοληψίες, και οικονομικό μαρασμό. Η επιστήμη οδήγησε στη τεχνολογική καινοτομία και η ανταλλαγή ιδεών σε θεσμικά εργαλεία και πλαίσια που επέτρεψαν την εξέλιξη της μαλακής υποδομής (soft infrastructure) που απαιτείται για το εμπόριο και το επιχειρείν. Αντίθετα, η εγκατάλειψη της Αλήθειας, λόγω εδραιωμένων φιλοσοφικών, πολιτικών, θρησκευτικών πεποιθήσεων, οδηγεί στην παρακμή. Τα γεωπολιτικά και ιστορικά παραδείγματα είναι αδιάψευστα, αλλά το πιο εμφανές δεν είναι άλλο παρά η διεθνής ακτινοβολία των Πανεπιστήμιων. Ας αναλογιστεί κανείς τη θέση του Γερμανικού Πανεπιστημίου πριν και μετά το Πόλεμο, καθώς και τη συμβολή του στην οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη. Όμοια, σήμερα, Ιδρύματα από τις ΗΠΑ και τη Κίνα καταλαμβάνουν τα πρωτεία.

Ποια είναι όμως η Αλήθεια που αναζητά η επιστήμη και η κοινωνία; Στη προκειμένη περίπτωση δεν είναι άλλη από τη λογική αναζήτηση εξηγήσεων και λύσεων. Ο σπόρος του ορθού λόγου της αρχαίας Ελλάδας, δηλαδή η σύνδεση με τη Φύση, δηλαδή τη παρατήρηση και την επανάληψη, καθώς και το μέτρο τους ανθρώπου. Η αλήθεια όμως κοστίζει, αφού απαιτεί επαλήθευση των πηγών και των πειραμάτων, σε αντίθεση με το λαϊκισμό και τα ψεύδη (fake news), που δε απαιτούν διασταύρωση για να διαχυθούν και να μολύνουν τη κοινή γνώμη.

Ο Nietzsche αναδεικνύει το πρόβλημα του λαϊκισμού επιχειρηματολογώντας ότι λίγοι άνθρωποι ενδιαφέρονται για την αλήθεια, και οι περισσότεροι επιλέγουν τη βολική πλάνη, είτε από αδράνεια είτε από ιδιοτέλεια. Οι κοινωνίες αυτών των ανθρώπων είναι εθισμένες στον εντυπωσιασμό, στο σχετικισμό αλλά και στη πνευματική σύγχυση. Ο δημόσιος διάλογος παύει να στηρίζεται στη λογική και μετατρέπεται σε στείρα ανταλλαγή συνθημάτων, που αντανακλούν φοβικά συναισθήματα. Ο παραπάνω συλλογισμός παραμένει διαχρονικά επίκαιρος – το μέσο και το ύφος αλλάζει, όχι η ουσία.

Αφότου η Ευρώπη μεταπολεμικά υπέπεσε σε αδράνεια και ιδιοτελή ευδαιμονία με υποθήκη το μέλλον, λησμόνησαν οι Ευρωπαίοι ότι η δημοκρατία και η ελευθερία απαιτούν συνεχή πάλη και προσπάθεια, ήτοι καινοτομία και παραγωγή, τόσο οικονομική όσο και πνευματική, γι’ αυτό και ο ρόλος της Ευρώπης συρρικνώνεται στον παγκόσμιο ανταγωνισμό. Δυστυχώς όμως η οικονομική και πνευματική παραγωγή φθίνει και τα αίτια θα πρέπει αναζητηθούν στην Παιδεία. Ακούγεται κλισέ αλλά πρόκειται για την ουσία!

Ο Πρόεδρος Τραμπ προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία στην Ευρώπη να εισάγει πνεύμα, με τον ίδιο τρόπο που εξήγαγε τα πνευματικά λίκνα της προ και μετά του Πολέμου στις ΗΠΑ και στην ΕΣΣΔ. Πολλοί επιστήμονες αναζητούν μια πνευματική φωλιά για να προσφέρουν περαιτέρω στην επιστήμη τους. Όμως για να τους δεχτεί η Ευρώπη, πρέπει πρώτα να παρακάμψει τη διοικητική της ανελαστικότητα καθώς και να εξαλείψει την κυριαρχία των ΄μετρίων’. Οι επιστήμονες παγκοσμίου βεληνεκούς δε θα προσελκυστούν μόνο από οικονομικά οφέλη, αλλά κυρίως από το ανταγωνιστικό περιβάλλον, που θα τους αναγκάσει να εξερευνήσουν νέα όρια. Άρα η συνθήκη της προσφοράς ενός περιβάλλοντος ανταγωνισμού πραγματικά ”άξιων” ανθρώπων καθίσταται ικανή και αναγκαία, αν επιθυμεί η Ευρώπη να προσελκύσει αυτά τα μυαλά. Θα επιτρέψουν οι ”μέτριοι” την επιστροφή των ”άξιων”;

Μέσα σε αυτή την κρίση ταυτότητας της Ευρώπης, η Ελλάδα κατέχει μια μοναδική και τραγική θέση. Είναι ο τραγικός ήρωας της ευρωπαϊκής ιστορίας: το εξιλαστήριο θύμα που πληρώνει την πτώση των ιδανικών, την αμέλεια της Παιδείας και την έκπτωση του πολιτικού λόγου. Όπως σημειώνει ο Jan Kott, ο τραγικός ήρωας είναι μορφή μεσολάβησης· είναι εκείνος που σηκώνει το βάρος της οδύνης, ώστε να αποκατασταθεί κάποτε η τάξη και η δικαιοσύνη. Η Ελλάδα, ως γενέτειρα της δημοκρατίας και της φιλοσοφίας, εξορίστηκε από τον «παράδεισο» των ιδανικών της και ο δρόμος προς την αποκατάστασή τους είναι στρωμένος με πτώματα – ηθικά, κοινωνικά, οικονομικά. Η τραγωδία της Ελλάδας δεν είναι μόνο οικονομική, παρά τα θετικά βήματα, είναι η πτώση από τις ίδιες της τις αξίες. Η δράση της μεσολάβησης παραμένει η ίδια: η οδύνη που δεν δικαιώνεται, συγκρούεται με το όραμα μιας επίπονης δικαίωσης, που έρχεται μόνο μέσα από την Παιδεία, την Αλήθεια και τη συλλογική αυτογνωσία. Πρέπει να βρούμε τον Έλληνα Churchill που θα μας τάξει δάκρυα, αίμα και πόνο μέχρι τη τελική νίκη, να τον ακολουθήσουμε και να παλέψουμε για την επιβίωση μας.

Αυτή η επιστροφή στις πνευματικές ρίζες του Ευρωπαϊκού πνεύματος δεν είναι μια στροφή προς το παρελθόν και σε μια ηθική άλλων εποχών. Δε πρόκειται για νοσταλγία ούτε για κέλευσμα επαναφοράς αξιών, δομών και προτύπων. Πρόκειται για το φάρμακο που θα σώσει την Ευρωπαϊκή κοινωνία και οικονομία από τη κατάρρευση και τον υποβιβασμό. Ας αναλογιστεί μόνο κανείς τη συζήτηση περί Ευρωπαϊκής Άμυνας: η Ευρώπη ανίκανη να ορθώσει ανάστημα, γιατί δε διαπραγματεύεται την ευμάρεια και τρυφή της,αλλά τις αξίες της με περιφερειακές δυνάμεις, που στην ουσία τις περιφρονούν και λοιδορούν.

Παράλληλα, οι Σειρήνες από την Ασία, όπως η Σιγκαπούρη και το Σενζέν, προσφέρουν το ανταγωνιστικό περιβάλλον, και όλα τα καλά που χρειάζεται ένας νέος, ευφυής, χωρίς να θέτουν αξιακά διλήμματα. Του προσφέρει τα υλικά μέσα αλλά όχι τα πνευματικά πλαίσια που καθιστούν τον ανταγωνισμό γόνιμο και διατηρήσιμο. Όταν εκλείψουν τα υλικά μέσα απλά θα μετακομίσει η ευφυΐα στο επόμενο κέντρο. Αντίθετα, ένα αξιακό ανταγωνιστικο περιβάλλον θα διατηρήσει τη δυναμική παραγωγής γνώσης και καινοτομίας, γιατί συστηματικά επαναπροσδιορίζει το στόχο μέσα από τη φιλομάθεια και φιλοπρωτία.  Ιδού και η ευκαιρία για την Ελλάδα! Με ελάχιστη επένδυση σε υποδομές, με έξυπνη αλλά και ολική παράκαμψη διοικητικών δομών που δεν πτοούνται από την αλλαγή και την ορμή των καιρών, να προσελκύσει κάποιους από τους ”άξιους” παγκόσμιους νομάδες προς όφελος της. Το οφείλει στην ιστορία της αλλά και στη σημερινές γενεές, που πρέπει να αποκτήσουν βάσιμη ελπίδα βελτίωσης της ζωής τους, ενώ παράλληλα θα πληρώνουν το λογαριασμό για τα λάθη του παρελθόντος.