Ήρθε η ώρα που οι «σοβαροί» οικονομολόγοι και πολιτικοί αναλυτές απεκδύονται των καθημερινών γκριζαρισμένων ιματίων τους αποκαλύπτουν την πραγματική τους φύση, αυτήν των αστρολόγων των επιστημών. Γιατί το κάνουμε αυτό; Ιδιαιτέρως μάλιστα μετά από μια τόσο απρόβλεπτη χρονιά που για πρώτη φορά στη σύγχρονη εποχή έφερε μια πανδημία, την χειρότερη οικονομική επίδοση από τον Β΄Παγκόσμιο Πόλεμο και διακρατικά lockdowns -κανένα εκ των οποίων δεν προβλέφθηκε;
Κατά κύριο λόγο γιατί ο κόσμος από την εποχή των σπηλαίων θέλει να μάθει τι έρχεται μετά, ακόμα και αν ξέρει μέσα του ότι δεν πρόκειται για την αλήθεια. Γεμάτες οι καφετζούδες... Στην εποχή μας, άλλωστε, η έλλειψη σοβαρότητας είναι απαραίτητο εργαλείο προβολής, που βάζει κάποιον από την Ελληνική Βουλή («Ουάου!»).. μέχρι το Λευκό Οίκο.
Αν θέλετε να διαβάσετε τον πολιτικό-οικονομικό καζαμία του 2021 σας προτείνω να σταματήσετε εδώ. Η προσέγγιση που θα ακολουθηθεί είναι αρκετά πιο αναλυτική.
Ας χωρίσουμε λοιπόν τους παράγοντες σε «τακτικούς» και «στρατηγικούς». Τι διαφορά έχουν;
Σκεφτείτε μια παραλία «ανοιχτή» στον καιρό. Τα κύματα στην επιφάνεια είναι απρόβλεπτα. Όταν την κοιτάτε, δεν μπορείτε να ξέρετε ποιο κύμα θα σκάσει που και με πόση δύναμη. Αυτό το λέμε «τακτική ανάλυση». Οι αντιδράσεις μας σε «τακτικές» απειλές είναι πάντα μίγμα γνώσης, εμπειρίας, ενστίκτου και ταλέντου αλλά όχι σχεδιασμού. Κανείς δεν μπορεί να προβλέψει «τακτικές απειλές», μόνο να εκπαιδεύεται για να αντιδράσει σωστά.
Από την άλλη, κάτω από τα κύματα, υπάρχουν τα ρεύματα. Για τους γνώστες της παραλίας, τα ρεύματα είναι αρκετά προβλέψιμα. Αλλάζουν με τις ώρες, αλλά είναι πάντα εκεί, και κάποιος τακτικός λουόμενος ή ένας ναυαγοσώστης ξέρει τι πρέπει να προσέξει. Αυτές, τις μακροπρόθεσμες απειλές, τις λέμε «στρατηγικές».
Η παρακάτω λίστα, αποτελεί, λοιπόν μια στρατηγική προσέγγιση. Δεν ξέρω αν το 2021 θα ξεμπερδέψουμε με τον Covid-19. Κοιτάζω λοιπόν τους μακροπρόθεσμους παράγοντες, τα ρεύματα της παγκόσμιας πολιτικής και οικονομίας, για τα οποία έχω αρκετά μεγαλύτερο βαθμό εμπιστοσύνης.
Παρακάτω, δώδεκα ιδέες για το έτος που έρχεται:
Η παγκόσμια οικονομία θα ανακάμψει… ασθμαίνοντας. Για 25 χρόνια μετά τον Β’Παγκόσμιο Πόλεμο, η παγκόσμια οικονομία βασιζόταν στην παραγωγή, την τεχνολογία και την επανοικοδόμηση της κατεστραμμένης Ευρώπης. Η οικονομία που αναπτύχθηκε ήταν πολύ δυνατή, και στο Δυτικό κόσμο η ανάπτυξη ξεπερνούσε το 5%. Όταν το 1970 αυτό το μοντέλο τελείωσε και η ανάπτυξη άρχισε να βασίζεται στο δανεισμό από τις επόμενες γενιές το 5% έγινε 4%. Το 2000 άρχισε η Κίνα την άνοδο της και το 4% έγινε 3%. Το 2008 η ικανότητα μας να δανειζόμαστε χωρίς συνέπειες κατέρρευσε υπό το βάρος του τεράστιου χρέους και το 3% έγινε 2%. Η ανάπτυξη για το 2021 θα είναι μεγαλύτερη από αυτό για τις περισσότερες χώρες, και για την Ελλάδα (το ΔΝΤ προβλέπει 4.1%) στα πλαίσια του ριμπάουντ. Όμως
Ι) Κανείς δεν ξέρει πότε, πως και αν θα ξεμπερδέψουμε με τον Covid-19
ΙΙ) Οι οικονομικές πιέσεις εξακολουθούν να είναι αρνητικές καθώς δεν έχει αλλάξει τίποτα στο παγκόσμιο οικονομικό μοντέλο. Θα δανειστούμε λοιπόν παραπάνω για να ανταπεξέλθουμε και να χρηματοδοτήσουμε την ανάπτυξη, αλλά τα ρίσκα είναι σημαντικά και η ζήτηση, ιδιαίτερα μετά από μια τέτοια χρονιά, θα κινηθεί πιθανότατα σε μέτρια επίπεδα και χαμηλότερα τα επόμενα χρόνια.
ΙΙΙ) Τα τελευταία lockdowns θα επηρεάσουν τον οικονομικό σχεδιασμό, όπως επίσης και τα όποια επιχειρησιακά ζητήματα προκύψουν από το πλάνο μαζικών εμβολιασμών.
Το καλοκαίρι δεν θα είναι “νορμάλ” - ούτε ο τουρισμός. Είναι κάπως ουτοπικό να λέμε ότι το καλοκαίρι ο Covid-19 θα είναι πίσω μας. Η αρχή των εμβολιασμών θα γίνει ουσιαστικά το Γενάρη. Πρέπει να εμβολιαστεί το 60% του παγκόσμιου πληθυσμού σε λίγους μήνες για να λέμε πως υπάρχει «ανοσία της αγέλης» και να σταματήσει η μετάδοση. Πρακτικά μιλάμε για την μεγαλύτερη επιχειρησιακή πρόκληση που έχει δει ποτέ ο κόσμος. Ακόμα και να πετύχει απρόσκοπτα (πράγμα αρκετά δύσκολο), δεν είναι απολύτως βέβαιο πως ο ιός δεν μεταδίδεται ακόμα και από εμβολιασμένους στους ανεμβολίαστους. Συνεπώς η μάσκα, κάποιες αποστάσεις και πιθανόν τα αρνητικά τεστ (καθώς και αποδείξεις εμβολιασμού), ίσως να είναι μαζί μας και αυτό το καλοκαίρι.
Περισσότερο κράτος... Ο ΟΟΣΑ εκτιμά πως τα κράτη έχουν ξοδέψει 6.6% του παγκόσμιου ΑΕΠ (€65 τρισ) για την καταπολέμηση των οικονομικών συνεπειών του Covid-19. Στις δυτικές χώρες αυτό φτάνει το 9.1%. Το κράτος έχει επενδύσει πλέον πολλά στην οικονομία. Αυτό θα φέρει μεγαλύτερη δύναμη στους πολιτικούς για τα επόμενα χρόνια, ιδιαίτερα σε πιο ανοργάνωτες οικονομίες όπως η Ελληνική. Επίσης θα εντείνει τους διακρατικούς ανταγωνισμούς και τον οικονομικό εθνικισμό, πράγμα κακό για την Ελλάδα, μια μικρή οικονομία που βασίζεται στην ευρωπαϊκή αλληλεγγύη.
...και λίγο λιγότερη πόλη. Περισσότεροι από τους μισούς υπαλλήλους γραφείου στις αναπτυγμένες χώρες δήλωσαν πως δεν επιθυμούν να γυρίσουν στο γραφείο για 5 μέρες την εβδομάδα. Οι εργοδότες μάλλον θα καλωσορίσουν τη μείωση των ενοικίων και των παγίων εξόδων. Και αν μπορείς να δουλεύεις από το σπίτι, ποιο το νόημα να είσαι στην πόλη και όχι στην εξοχή; Πάντως πριν χαλάσω τις βουκολικές φαντασιώσεις όλων ημών που ασθμαίνουμε στην πόλη, να υπενθυμίσω πως η μαζική αποκέντρωση απαιτεί και μαζικές υποδομές (φως, νερό, τηλέφωνο, ίντερνετ) που δεν υπάρχουν σε τόση επάρκεια εκτός αστικού ιστού. Επίσης, μπορεί να σημάνει αύξηση τιμών στα ενοίκια, στα ακίνητα, ακόμα και στα τοπικά προϊόντα. Κάποιοι πρώτοι θα προλάβουν. Οι υπόλοιποι, δύσκολα.
Η αρχή του τέλους των ηλεκτρονικών μονοπωλίων. Μετά τον Αμερικανικό εμφύλιο που έληξε το 1865, η Αμερική αναπτύχθηκε με ραγδαίο ρυθμό, δημιουργώντας στην πορεία τα πρώτα σημαντικά μονοπώλια, στην ενέργεια, τον ηλεκτρισμό, το χάλυβα και τους σιδηροδρόμους. Ήταν τόση η πίεση που ασκούσαν στους εργαζομένους και την πολιτική ζωή, ώστε να οδηγήσουν στη θεωρία του Μαρξισμού, και το 1910 να σπάσουν οριστικά. Παρόμοια είναι η κατάσταση με τα σημερινά ηλεκτρονικά μονοπώλια (Facebook, Google, Amazon και σε μικρότερο βαθμό η Microsoft). Οι διοικητικές πιέσεις ήδη έχουν αρχίσει από την EE ενώ θεωρείται βέβαιο πως η κυβέρνηση Μπάιντεν θα τις εντείνει. Η μάχη θα κρατήσει χρόνια, αλλά το 2021 ίσως είναι η χρονιά που η τεχνολογική μονοπωλιακή τάση των τελευταίων ετών αναστρέφεται.
Κλιματική αλλαγή: έτος μηδέν. Πλησιάζουμε επικίνδυνα στο σημείο που η ανθρώπινη ζημιά στο κλίμα είναι μη αναστρέψιμη. Έχω την αίσθηση πως το 2021 μπορεί να αποδειχτεί χρονιά-σταθμός, για τρείς λόγους:
α) Τα μαζικά δημοσιονομικά κίνητρα που δίνονται από τα κράτη στην μετα-Covid εποχή ήδη έχουν «Πράσινο» χρώμα
β) Η επαναυιοθέτηση της συμφωνίας του Παρισιού από την Αμερική, με ένα πλάνο σχεδόν $2τρισ (και σχέδια για πολιτειακά και ιδιωτικά κεφάλαια άλλα $5τρισ) είναι πολύ ενθαρρυντική για τις άλλες χώρες να ακολουθήσουν.
γ) Η σημαντική πρόοδος που γίνεται στην τεχνολογία «Πράσινου» Υδρογόνου καθώς και βήματα προς την τεχνολογία Σύντηξης.
Συμφωνία για το Brexit *. Πιστεύω πως η συμφωνία ΕΕ-Ην. Βασιλείου για το Brexit θα πραγματοποιηθεί σύντομα ακόμα και αν περάσει η διορία της 31ης Δεκεμβρίου. Για την Βρετανία, η ΕΕ είναι η μεγαλύτερη αγορά της (50% των εξαγωγών). Για την ΕΕ είναι μια μεγάλη καταναλωτική αγορά και ένα σύμμαχος του ΝΑΤΟ. Ο λόγος που δεν έχει επέλθει είναι πως ο Μπ. Τζόνσον θέλει να πει πως παρέδωσε αυτό που υποσχέθηκε (αληθινό Brexit) και οι Γάλλοι να δείξουν πως είναι σκληροί με το Λονδίνο. Μόλις τελειώσουν με τους τακτικισμούς και οι οικονομικές πιέσεις ενταθούν, η συμφωνία θα υπογραφεί – German style.
...όμως ο λαϊκισμός θα επιμείνει. Το τέλος του Brexit και η επιστροφή της λογικής στο Λευκό Οίκο θα έλεγε κανείς πως θα σημάνει το τέλος μιας πενταετίας διεθνούς λαϊκισμού. Δεν νομίζω κάτι τέτοιο να ισχύσει. Οι λαϊκίστικες πιέσεις θα μείνουν ζωντανές στην ανατολική Ευρώπη, στον αμερικανικό Νότο και σε σημαντικές χώρες της Ευρωζώνης, όπως η Αυστρία. Ίσως μάλιστα δούμε και μια στροφή της Γερμανίας στο λαϊκισμό. Ο λόγος είναι πως οι δυνάμεις που τον έχουν εντείνει (τεχνολογία, social media, στασιμότητα των εισοδημάτων, εκδημοκρατισμός) παραμένουν σημαντικές. Στο τέλος των Αμερικανικών εκλογών είδαμε ήδη πολλούς Ρεπουμπλικάνους πολιτικούς να καλούν τα δικαστήρια, το Κογκρέσσο, ακόμα και το… στρατό, να ανατρέψει το αποτέλεσμα των εκλογών, όλα για να ικανοποιήσουν μια βάση που έχει ριζοσπαστικοποιηθεί. Ο κύκλος είναι φαύλος. Όσο οι πολιτικοί βλέπουν μέλλον στα άκρα τόσο θα τα εκθρέφουν, και τόσο αυτά θα τους δίνουν μέλλον. Οι δυνάμεις ανατροπής αυτής της αρνητικής δυναμικής, (ηγεσία, οικονομική ανάπτυξη) δεν υπάρχουν ακόμα.
Ο υποτονικός κ. Μπάιντεν. Ο νεοεκλεγείς Πρόεδρος ήδη αντιμετωπίζει προκλήσεις από τα αριστερά του κόμματος (τον Μπέρνι Σάντερς και την Αλεξάντρια Οκάσιο-Κόρτεζ) για τις επιλογές του στο υπουργικό συμβούλιο. Η πλειοψηφία στη Βουλή είναι ισχνή και η μειοψηφία στη Γερουσία μια σημαντική πιθανότητα. Το Ανώτατο Δικαστήριο είναι Δεξιό. Η Αντιπρόεδρος του ήδη ετοιμάζεται για τις εκλογές του 2024, που θα είναι ανοιχτές και από τα δύο κόμματα. Οι Ευρωπαίοι ηγέτες τον βλέπουν ως προσωρινό πρόεδρο, χωρίς δύναμη για μακροπρόθεσμες συμφωνίες, ο Πούτιν ήδη τον έχει προκαλέσει με μια μαζική κυβερνο-επίθεση και η Κίνα ετοιμάζεται για σκληρές διαπραγματεύσεις. Ο Νότος, ερεθισμένος από τις προκλήσεις του Ντ. Τράμπ, είναι έτοιμος για… επανάσταση. Εν τω μεταξύ, ο 78χρόνος Πρόεδρος είναι περισσότερο ένας «Ελ Σίντ» των Δημοκρατικών, ένας συμβιβαστικός υποψήφιος που επιλέχθηκε για να διασφαλίσει πως θα γεφυρωθούν οι κομματικές αντιθέσεις αρκετά για να ηττηθεί ο Ντ. Τράμπ, και λιγότερο ένας ηγέτης με τη δυναμική να βγάλει την σημαντικότερη οικονομία της Δύσης από την πολιτική, οικονομική και κοινωνική περιδίνηση των τελευταίων ετών. Οι προκλήσεις είναι τεράστιες. Αν και ο πήχης είναι χαμηλά, νομίζω πως δεν θα μιλάμε για έναν από τους σημαντικότερους Προέδρους στην ιστορία.
Γερμανία σε αλλαγή -οποίος και να βγει. Τον Ιανουάριο το Χριστιανοδημοκρατικό Κόμμα της Γερμανίας (CDU) αναμένεται να επιλέξει τον διάδοχο της Αγγέλα Μέρκελ. Οι μέχρι τώρα βασικοί υποψήφιοι είναι τρείς. Δύο είναι ο Άρμιν Λάσετ και ο Νόρμπερτ Ροτγκεν, επιλογές της ίδιας της Μέρκελ και του κόμματος. Ο κίνδυνος όμως ακούει στο όνομα του Φρίντριχ Μέρτζ. Ο κ. Μέρτζ είναι ένας πολιτικός και επιχειρηματίας που απευθύνεται στη Δεξιά πτέρυγα του κόμματος. Τα media τον έχουν αποκαλέσει «ο Γερμανός Τράμπ». Μετά την αποτυχία της πρώτης διαδόχου της Μέρκελ, της Άνεγκρετ Κραμπ-Κάρενμπαουερ, οι πιέσεις εκ δεξιών αυξήθηκαν, για αυτό και άλλωστε η ίδια παραιτήθηκε. Αν τελικά το κόμμα πίσω από την σημαντικότερη Ευρωπαϊκή οικονομία ακολουθήσει την πορεία του αμερικανικού ρεπουμπλικανικού ή των Βρετανών Τόρηδων η αλλαγή της Γερμανίας θα είναι απότομη.. Ακόμα όμως και κάποιος πιο κεντρώος υποψήφιος εκλεγεί, οι λαϊκίστικές πιέσεις εκ δεξιών θα συνεχιστούν, ιδιαιτέρως μόλις η εμβληματική φυσιογνωμία της «Σιδηράς Κυρίας» εκλείψει. Μετά την 15ετή θητεία της Μέρκελ, η Γερμανία, και μαζί της η Ευρώπη, είναι καταδικασμένη να αλλάξει, αν όχι το Γενάρη, τότε μετά τις γενικές εκλογές του Σεπτέμβρη.
Ένας δύσκολος χρόνος για τον κ. Μητσοτάκη. Τα δύο χρόνια διακυβέρνησης το καλοκαίρι είναι συνήθως το χαμηλότερο σημείο δημοτικότητας για κάθε κυβέρνηση. Από τη μία, το υπουργείο οικονομικών θα έχει στη διάθεση του το μεγαλύτερο πακέτο στήριξης των τελευταίων 10 ετών και μια φιλική στην Ελλάδα Αμερική. Όμως οι προκλήσεις είναι πολλές. Εξωτερικά, θα έχει να αντιμετωπίσει μια αποθρασυσμένη Τουρκία και μια Γερμανία σε αναδιάρθρωση. Εσωτερικά θα έχει να αντιμετωπίσει το δύσκολο έργο της διανομής εμβολίων και περιορισμού του Covid-19 και μια οικονομία που αποζητά να ανακάμψει μετά την μεγαλύτερη πτώση των τελευταίων δεκαετιών, με όχημα ένα τραπεζικό σύστημα που ακόμα δε δανείζει. Θα πρέπει να πείσει πως τα χρήματα διανέμονται κατά τον δικαιότερο τρόπο και εν τω μεταξύ οι εκκρεμείς συντάξεις αυξάνονται. Οι επιχειρησιακές προκλήσεις είναι τεράστιες και κάθε λάθος θα μπαίνει στο μικροσκόπιο. Η αντιπολίτευση, 2 χρόνια μετά την αποχώρηση της από την κυβέρνηση θα γίνεται όλο και πιο επικριτική. Θα χρειαστεί επιστράτευση πολλών δυνάμεων προκειμένου η δυναμική που είχε η ΝΔ στο τέλος του 2020 να επεκταθεί και στο τέλος του 2021.
Erdogan Game over? Ίσως όμως το 2021 να είναι η πιο δύσκολη χρονιά και για τον Ταγίπ Ερντογάν. Ο μακροβιότερος ηγέτης της σύγχρονης Τουρκίας έχει πάρα πολλά ανοιχτά μέτωπα, και διστακτικούς συμμάχους. Στρατιωτικά, έχει ανοιχτά μέτωπα στη Λιβύη, στην Αν. Μεσόγειο, στο Αζερμπαϊτζάν, και στα σύνορα με το Ιράκ (Κουρδιστάν). Η οικονομία καταρρέει κάτω από το βάρος των διπλών ελλειμμάτων (δημοσιονομικό και εμπορικό), με τη Λίρα να έχει χάσει 90% της αξίας της έναντι του δολαρίου τα τελευταία 12 χρόνια. Ο Covid-19 μπορεί να δώσει το τελικό χτύπημα. Η νέα Αμερικανική ηγεσία έχει δείξει πιο επιθετικές διαθέσεις και το τελευταίο -διακομματικό- νομοσχέδιο άμυνας που τελικά θα επικυρωθεί, προβλέπει κυρώσεις. Σετ κυρώσεων και από την ΕΕ θα είναι το χαριστικό χτύπημα (για αυτό η Γερμανία, η Ιταλία και η Ισπανία διστάζουν, καθώς έχουν αρκετές επενδύσεις στην περιοχή). Προσωπική εκτίμηση είναι πως το πιθανό τέλος του Ερντογάν, όποτε και να έρθει, θα είναι απότομο, αλλά δεν θα σημάνει το τέλος της Τουρκίας, ούτε το τέλος της Τουρκικής επιθετικότητας. Η αεροπορική βάση του Ιντσιρλίκ εξακολουθεί να είναι σημείο κλειδί για τη Δύση και οποιαδήποτε ηγεσία είναι διατεθειμένη να το εκμεταλλευτεί.
* Η πρόβλεψη αναφορικά με το Brexit έχει ήδη συμβεί - Το άρθρο γράφτηκε στα μέσα Δεκέμβρίου