Πριν πω οτιδήποτε άλλο, δεν είμαι ούτε ψυχίατρος ούτε ψυχολόγος. Δεν μπορώ να κάνω επιστημονική ανάλυση σε ψυχιατρικά ή ψυχολογικά θέματα. Αυτό το άρθρο είναι απλά άρθρο γνώμης βασισμένο σε μελέτες και προσωπικές παρατηρήσεις. Επίσης δεν αναφέρεται σε συγκεκριμένα άτομα και οποιαδήποτε συσχέτιση είναι παντελώς τυχαία.
Eκ των πραγμάτων (εξηγώ γιατί παρακάτω) είχα ή έχω κάποια προσωπική εμπειρία με άτομα που έχουν διαταραχές προσωπικότητας (personality disorders), για παράδειγμα άτομα με αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητάς (ASPD), οριακή διαταραχή προσωπικότητας (BPD) ή άτομα με διαταραχές ναρκισσιστικής προσωπικότητας (NPD), και άτομα με διαταραχές διάθεσης (mood disorders), για παράδειγμα διπολικούς (μανιοκατάθλιψη). Εστιάζομαι σε αυτές τις εμπειρίες, κυρίως με άτομα με διαταραχές προσωπικότητας, και αγνοώ άλλες εμπειρίες με άτομα με διαταραχές γενικευμένου άγχους, αγοραφοβίας, πανικού, OCD, PTSD κ.λ.π.
Γιατί είχα ή έχω λοιπόν προσωπικές εμπειρίες με άτομα με διαταραχές προσωπικότητας; Για δύο λόγους. Πρώτον διότι άτομα με διαταραχές προσωπικότητας ευδοκιμούν σε δομημένους οργανισμούς, όπως σε εταιρίες, υπηρεσίες, πανεπιστήμια, στο στρατό, ακόμα και σε θρησκευτικούς οργανισμούς. Δεύτερον, αν διαβάσεις αρκετά για διαταραχές προσωπικότητας, μαθαίνεις και να τις διακρίνεις.
Ακόμα και αν κάποιες φορές είναι δύσκολο να διακρίνεις αν κάποιος είναι π.χ. οριακή προσωπικότητα ή διπολικός, άλλο το ένα άλλο το άλλο, εφόσον το κύριο χαρακτηριστικό της οριακής προσωπικότητας είναι ο φόβος της εγκατάλειψης. Ο φόβος αυτός της εγκατάλειψης εκδηλώνεται πολλές φορές έμμεσα και επομένως είναι δύσκολο να καταλάβεις ότι είναι η πηγή του προβλήματος. Παραδείγματος χάριν, τυγχάνει να αργήσεις σε κάποιο ραντεβού με κάποιον ο οποίος εξοργίζεται γιατί καθυστέρησες. Εξοργίστηκε γιατί βαρέθηκε να περιμένει ή γιατί είναι οριακή προσωπικότητα και έχει φοβία εγκατάλειψης; Αν προσπαθήσεις να χωρίσεις από μία οριακή προσωπικότητα που δεν θέλει να σε χάσει, όμως, καλή τύχη.
Η προσωπική μου εμπειρία είναι ότι οι διαταραγμένες προσωπικότητες είναι λίγο απ’ όλα, λίγο αντικοινωνικοί, λίγο οριακές προσωπικότητες και λίγο ναρκισσιστές, αλλά ένα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά τυγχάνει να είναι πιο έκδηλο, οπότε και η ειδοποιός διαφορά.
Είναι άτομα τα οποία εγώ νομίζω ότι είναι τρομερά ανασφαλή, γι’ αυτό και θέλουν να ελέγχουν πλήρως το περιβάλλον τους. Είναι αυταρχικά και control freaks. Ότι λένε πρέπει να γίνεται. Θεωρούν ότι έχουν πάντα δίκιο. Έχουν τεράστια ιδέα για τον εαυτό τους. Είναι αυτό που είπε ο Φρόυντ ότι κρύβουν ένα σύμπλεγμα κατωτερότητας προβάλλοντας ένα σύμπλεγμα ανωτερότητας. Υποτιμούν μονίμως τους άλλους, ιδίως αυτούς που είναι μαζί τους. Το κρυφό μότο τους είναι «σε μισώ, μη με εγκαταλείπεις,» (“I hate you, don’t leave me”). Όταν είσαι μαζί τους αισθάνεσαι ότι περπατάς σε αυγά («walking on eggshells”). Πρέπει να συμφωνείς συνεχώς μαζί τους αλλιώς σε περιμένει ανεκδιήγητη οργή. Αλλά είναι πολύ δύσκολο να αποδείξεις τι σου συμβαίνει γιατί συμπεριφέρονται τελείως διαφορετικά μπροστά σε άλλους.
Αν είσαι σε τέτοια επαγγελματική ή προσωπική σχέση, αισθάνεσαι εγκλωβισμένος και είναι αδύνατον να διαφύγεις. Μιλάμε για εξαιρετικά χειριστικά (manipulative) άτομα. Μπορούν να γυρίσουν την ίδια σου τη μάνα εναντίον σου. Θα κάνουν τα πάντα για να γίνει το δικό τους. Και πάντα, μα πάντα, φταις εσύ. Είναι ο μηχανισμός επιβίωσής τους. Θέλουν να αισθάνονται ότι δεν είναι αυτοί οι «κακοί.» Είναι πολύ ανασφαλείς για να παραδεχτούν ότι έσφαλαν. Φταις εσύ που σου κάνουν ότι σου κάνουν. Τα πάντα που κάνουν δικαιολογούνται.
Λένε συνεχώς ψέματα, ακόμα και όταν η αλήθεια αρκεί. Αν αργήσουν δεκαπέντε λεπτά στη δουλειά, π.χ., επειδή έβαλλαν το ξυπνητήρι σε λάθος ώρα, θα σου πουν ότι το παιδί τους είναι άρρωστο και το πήγαν στο γιατρό. Και αν τους αποδείξεις ότι λένε ψέματα με αδιάσειστα στοιχεία, θα σου πούνε εσύ φταις που σου λένε ψέματα γιατί δεν αποδέχεσαι την αλήθεια. Πάντα φταίνε οι άλλοι. Και αν πάνε σε ψυχολόγο, που συνήθως τέτοια άτομα δεν πάνε από μόνα τους, φταίει ο ψυχολόγος.
Μα από που ξεκινάνε όλα αυτά. Ξεκινάνε από την κρίσιμη παιδική ηλικία των 1-2 ετών. Όταν το μωρό κλαίει και η μάνα ή ο πατέρας συστηματικά το σηκώνουν για να ηρεμήσει, το μωρό αισθάνεται ασφαλές. Ακόμα και αν αργήσουν μια φορά να του προσφέρουν στοργή, ξέρει ότι θα έλθουνε τελικά. Αν η μάνα ή ο πατέρας συστηματικά δεν εμφανίζονται, το παιδί χάνει την ασφάλειά του, του δημιουργείται φοβία εγκατάλειψης, και δεν αναπτύσσεται συναισθηματικά. Έτσι μεγαλώνει μαθαίνοντας να στηρίζεται μόνο στις δυνάμεις του και να επιβιώνει μόνο του με κάθε κόστος, λέγοντας π.χ. συνεχώς ψέματα. Το καταλαβαίνετε ότι ένα παιδάκι έχει προβληματικούς γονείς όταν προτιμά να πλησιάζει ξένους ψάχνοντας στοργή, παρά τους δικούς του.
Και έτσι μπορεί κάποιος να είναι ηλικιωμένος αλλά συναισθηματικά να μη έχει αναπτυχθεί. Τα θέλει όλα δικά του. Όπως ένα παιδί που μέχρι τα δύο δεν έχει μάθει να μοιράζει τα παιχνίδια του. Και αν γίνει γονιός, με μεγάλη πιθανότητα θα κάνει ότι του κάναν οι γονείς του, και γιατί δεν ξέρει κάτι το διαφορετικό, και γιατί είναι συναισθηματικά ανώριμος. Πολλές φορές γίνεται αντιστροφή των ρόλων και αισθάνονται τα παιδιά ότι πρέπει να προστατέψουν τους γονείς τους.
Ποιά λοιπόν τα χαρακτηριστικά ατόμων με διαταραχές προσωπικότητας. Κοινό χαρακτηριστικό κατά τη γνώμη μου η έλλειψη ενσυναίσθησης. (Σημειωτέων ότι η ενσυναίσθηση Αγγλικά λέγεται empathy, δηλαδή η Ελληνική λέξη εμπάθεια, που έχει όμως αρνητική σημασία στα Ελληνικά. Κάτι χάθηκε στη μετάφραση…)
Είναι άτομα που παίρνουν χωρίς να δίνουν. Είναι τοξικά άτομα. Μπορεί να επιβάλουν ανείπωτο πόνο σε άλλα άτομα, ή άλλα άτομα να αντιμετωπίζουν ανείπωτο πόνο, και δεν τους καίγεται καρφί. Δεν τους ενδιαφέρουν οι ανάγκες ή τα συναισθήματα των άλλων («αφού η μάνα μου δεν ενδιαφέρθηκε για μένα γιατί να ενδιαφερθώ εγώ για σένα»). Τα άλλα άτομα δεν έχουν δικαιώματα. Μειώνουν τα άλλα άτομα. Έχουν έλλειψη τύψεων. Είναι επιρρεπείς στο ψέμα. Αισθάνονται ότι ο κόσμος περιστρέφεται γύρω τους. Είναι ανεύθυνοι και επιθετικοί. Δεν υποχωρούν ποτέ. Βλέπουν τον κόσμο με το δικό τους πρίσμα. Ζούνε στο δικό τους κόσμο. Κάνουν το άσπρο μαύρο. Μπορεί ο κόσμος να γκρεμίζεται γύρω τους και αυτοί είναι ατάραχοι. Πολλές φορές έχουν προβλήματα με το νόμο. Επιδεικνύουν παρορμητική συμπεριφορά. Έχουν επίγνωση του τι κάνουν (όχι όμως αναγκαστικά οι αντικοινωνικοί). Αν καταλαβαίνουν τι πόνο προκαλούν δεν τους ενδιαφέρει. Στις οριακές προσωπικότητες υπάρχουν ακαταλόγιστες εναλλαγές της διάθεσης. Όπως είπαμε, τα διάφορα χαρακτηριστικά είναι πιο ισχυρά ή όχι ανάλογα με την διαταραχή.
Πώς λειτουργούν αυτά τα άτομα; Υπάρχει ένα ακρώνυμο για το πως λειτουργούν. CIA, δηλαδή, Charm=Γοητεία, Isolate=Απομόνωση και Abuse=Κακομεταχείριση. Στην αρχή σου προσφέρουν εξαιρετική γοητεία μέχρι να εξασφαλίσουν τη σχέση, μετά σε απομονώνουν από φίλους και συγγενείς, και τέλος σε κακομεταχειρίζονται. Αν νομίζεις ότι μπορείς να τους αντιμετωπίσεις, ξανασκέψου το. Πρέπει να καταλάβεις ότι μιλάμε για χημική ανισορροπία στον εγκέφαλο. Έχουν σπαταλήσει μια ζωή για να γίνουν χειριστικοί. Έχουν τελειοποιήσει το παιχνίδι. Το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι να θέσεις σαφή και αυστηρά όρια και να τους αποφεύγεις. Να θυμάσαι ότι πάντα ψάχνουν για τα ευάλωτα σημεία σου και τα κουμπιά σου ώστε να σου ρουφήξουν τη ζωή. Είναι αυτό που λέμε συναισθηματικά βαμπίρ.
Μην περιμένετε ανταπόκριση από τους συγγενείς τους. Είτε έχουν το ίδιο πρόβλημα, είτε ενδιαφέρονται για το κοινωνικό στίγμα, είτε δεν θέλουν να τους καταλογίσει η κοινωνία ότι ήταν κακοί γονείς ή ότι υπάρχει ιστορικό στην οικογένεια.
Μπορείτε να σκεφτείτε αυταρχικούς ηγέτες και κοινά άτομα από την ιστορία ή από την παρούσα ζωή με τα ανωτέρω χαρακτηριστικά; Μπορείτε να εντοπίσετε άτομα στο κοινωνικό ή επαγγελματικό σας περιβάλλον με αυτά τα χαρακτηριστικά; Να σκεφτόσαστε ότι είναι δυστυχισμένα άτομα με προβληματική παιδική ηλικία.
***
* Αυτό το άρθρο περιέχει αυστηρά προσωπικές απόψεις που δεν αντιπροσωπεύουν το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας.