Η δύση, ως έννοια και ως πραγματικότητα, αντιμετωπίζει σήμερα μια βαθιά πολιτισμική κρίση, που αφορά την ταυτότητά της, τις αξίες της, το ρόλο της στον κόσμο. Η κρίση αυτή έχει ιστορικές ρίζες, αλλά επιδεινώθηκε από την παγκοσμιοποίηση, τη μετανάστευση, την τρομοκρατία, την οικονομική ύφεση, την περιβαλλοντική καταστροφή και τη δημογραφική ύφεση. Σήμερα το δυτικό μοντέλο βρίσκεται σε μια φάση αυτο-αμφισβήτησης και αυτο-κριτικής, που μπορεί να οδηγήσει είτε σε μια αναζωπύρωση του δυναμισμού και του δημιουργικού της πνεύματος, είτε σε μια περαιτέρω υποχώρηση και διάλυση.
Η παγκοσμιοποίηση των αγορών ενίσχυσε την ανισότητα, την εκμετάλλευση, την υποβάθμιση του περιβάλλοντος και την πολιτιστική ομογενοποίηση. Εξυπηρέτησε και εξυπηρετεί τα συμφέροντα των πολυεθνικών εταιρειών και των ελίτ εις βάρος της πλειοψηφίας των ανθρώπων και των εθνών και οξύνει τις οικονομικές αντιθέσεις στο εσωτερικό των κοινωνιών. Αποδυνάμωσε ή λειτούργησε διαλυτικά απέναντι στην εθνική κυριαρχία και τις πολιτισμικές ταυτότητες.
Η πολιτισμική ομογενοποίηση που ευαγγελίστηκε όχι μόνο δεν μετέτρεψε τον κόσμο σε ένα παγκόσμιο χωριό κοινών αξιών και ιδεών αλλά διεύρυνε και όξυνε τις πολιτισμικές και ταυτοτικές αντιθέσεις, δημιουργώντας διαιρέσεις και πολιτισμική διάλυση στο εσωτερικό των δυτικών κοινωνιών ενισχύοντας έτι περαιτέρω τη ισχύ των οικονομιών της Ασίας και της ανατολής καθιστώντας τες εν τέλει τις εξωτερικές δυνάμεις που σήμερα την αμφισβητούν.
Ιστορικά, το δυτικό μοντέλο έχτισε το πολιτισμικό του αποτύπωμα μέσα από μια μακρά και πλουραλιστική διαδρομή, μια διαδρομή ιδεών και συγκρούσεων που συνδύαζε στοιχεία από διαφορετικές παραδόσεις: την ελληνο-ρωμαϊκή, την ιουδαιο-χριστιανική, την γερμανική, του Διαφωτισμού. Το μοντέλο αυτό έχει επίδραση σε όλους τους τομείς της ανθρώπινης ιστορίας: στη φιλοσοφία, στη θρησκεία, στην επιστήμη, στην τέχνη, στη νομική και πολιτική σκέψη. Έχει προσφέρει στον κόσμο ιδέες, έννοιες και αξίες όπως η λογική, η ελευθερία, η δημοκρατία, η αξιοπρέπεια, τα δικαιώματα, η αλληλεγγύη. Και όλα αυτά πραγματοποιήθηκαν σε μια ιστορική διαδρομή συγκρούσεων, εισβολών, καταπιέσεων, επαναστάσεων.
Η πολιτιστική κρίση της Δύσης από την άλλη δεν αποτελεί ένα καινοφανές φαινόμενο. Έχει εκδηλωθεί σε διάφορες μορφές και περιόδους σε όλη την ιστορία της. Για παράδειγμα, στην ύστερη αρχαιότητα, όταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατέρρευσε υπό την πίεση των βαρβαρικών εισβολών και της εσωτερικής παρακμής. ή στα τέλη του Μεσαίωνα, όταν ο Μαύρος Θάνατος και ο Εκατονταετής Πόλεμος διέλυσαν τη φεουδαρχική τάξη και άνοιξαν το δρόμο για την Αναγέννηση, ή στην πρώιμη σύγχρονη εποχή, όταν η Μεταρρύθμιση και ο Διαφωτισμός αμφισβήτησαν την εξουσία της Εκκλησίας και της μοναρχίας, ή τον 20ό αιώνα, όταν δύο παγκόσμιοι πόλεμοι και ολοκληρωτικές ιδεολογίες έφεραν πρωτοφανή βία και καταστροφή.
Ωστόσο, η τρέχουσα κρίση φαίνεται να έχει ορισμένα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που την καθιστούν οξύτερη και πιο περίπλοκη από τις προηγούμενες.
Ένας από αυτούς είναι η απώλεια εμπιστοσύνης και κατεύθυνσης (οράματος) που θα συνέχει τις κοινωνίες της και ως εκ τούτου επηρεάζει αρνητικά τις κοινωνίες στο εσωτερικό της.
Φαίνεται, λοιπόν, να έχει εξαντλήσει την ικανότητά της για καινοτομία, παραγωγή ιδεών και καινοτομιών στο χώρο κυρίως του πολιτισμού, της τέχνης και του πνεύματος.
Παράλληλα αντιμετωπίζει πολλαπλές προκλήσεις από αναδυόμενες δυνάμεις όπως η Κίνα και η Ινδία, από περιφερειακούς αντιπάλους όπως η Ρωσία και το Ιράν, από ριζοσπαστικά κινήματα όπως το πολιτικό Ισλάμ.
Αντιμετωπίζει επίσης σοβαρές εσωτερικές διαιρέσεις και συγκρούσεις για θέματα όπως η μετανάστευση, η ταυτότητα, η κυριαρχία, η δημοκρατία, οι οποίες εκφράζονται κυρίως από τα κινήματα της ακυρωτικής κουλτούρας και της αφύπνισης.
Η πολιτισμική και αξιακή υποβάθμιση στο εσωτερικό των κοινωνιών της αποτελούν το βασικό χαρακτηριστικό εκδήλωσης της διάβρωσης της παγκόσμιας απήχησης και νομιμότητας των δυτικών αξιών. Κάποτε συνήθιζε να παρουσιάζεται ως πρότυπο και φορέας αποστολής αυτών των αξιών για την ανθρωπότητα. Ενσάρκωνε τις οικουμενικές αρχές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της δικαιοσύνης, της προόδου, της δημοκρατίας. Με επιχείρημα άλλωστε τη διάσωση αυτών των αξιών και των συμφερόντων της παρενέβη σε άλλα μέρη του κόσμου αλλά και έφερε σε επιτυχημένο πέρας το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο δημιουργώντας παγκόσμιους θεσμούς διακυβέρνησης κάτω και με βάση το φάσμα των δημοκρατικών αξιών της.
Ωστόσο, αυτός ο ισχυρισμός αμφισβητείται σήμερα όλο και περισσότερο από άλλες κουλτούρες και πολιτισμούς που έχουν τις δικές τους αξίες και συμφέροντα και κυρίως από το νέο υπό διαμόρφωση μπλοκ της Ευρασίας που κομίζει αυταρχικά κρατικά καθεστώτα, τα οποία είναι είτε στρατιωτικοποιημένα είτε θεοκρατικά.
Η Δύση έχει εκτεθεί σήμερα σε έντονη κριτική και αμφισβήτηση για τις αποτυχίες και τις αντιφάσεις της: την αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό της· την εκμετάλλευση και την ανισότητα που παράγει· την υποκρισία και τα δύο μέτρα και δύο σταθμά· τον καταναλωτισμό και τον υλισμό της· την εκκοσμίκευση και τον σχετικισμό της.
Ένα χαρακτηριστικό της εποχής που διανύουμε είναι η εμφάνιση μιας νέας γεωπολιτικής σχηματοποίησης που περιλαμβάνει μια σύγκρουση πολιτισμών μεταξύ της Ευρασίας και της Δύσης. Όρος που επινοήθηκε από τον Samuel Huntington το 1993 για να περιγράψει ένα σενάριο στο οποίο οι πολιτισμικές διαφορές θα γίνουν πιο σημαντικές από τις ιδεολογικές ή οικονομικές στη διαμόρφωση παγκόσμιων συγκρούσεων. Σύμφωνα με τον Huntington, οι κύριοι παράγοντες στην παγκόσμια πολιτική θα είναι μεγάλα πολιτιστικά μπλοκ που μοιράζονται κοινές ιστορικές ρίζες, θρησκευτικές πεποιθήσεις, γλωσσικές συγγένειες, ηθικές αξίες. Προσδιόρισε οκτώ τέτοια μπλοκ: Δυτική (Ευρώπη και Βόρεια Αμερική), Ορθόδοξη (Ρωσία και Ανατολική Ευρώπη), Ισλαμική (Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική), Σινοκινέζικη (Κίνα και Ανατολική Ασία), Ινδουιστική (Ινδία), Βουδιστική (Νοτιοανατολική Ασία), Λατινική Αμερική (Νότια Αμερική), Αφρικανική (Υποσαχάρια Αφρική).
Ο Huntington υποστήριξε ότι η Ευρασία θα ήταν ο κύριος γεωπολιτικός πόλος σύγκρουσης μεταξύ αυτών των πολιτισμών. Προέβλεψε ότι η Κίνα θα αναδυθεί ως κυρίαρχη δύναμη στην Ασία, αμφισβητώντας τόσο την Ιαπωνία όσο και την Ινδία. Προέβλεψε επίσης ότι η Ρωσία θα συμμαχούσε με την Κίνα εναντίον της Δύσης. Προειδοποίησε ότι το Ισλάμ θα αποτελέσει απειλή τόσο για τον δυτικό όσο και για τον ανατολικό πολιτισμό λόγω της δημογραφικής του ανάπτυξης, της πολιτικής κινητοποίησης, του θρησκευτικού ζήλου.
Η θέση του Huntington συζητήθηκε ευρέως, αμφισβητήθηκε και επικρίθηκε για υπεραπλούστευση, ντετερμινισμό και ουσιοκρατία. Πέρα από τη όποια κριτική, φαίνεται πως ορισμένα γεγονότα επιβεβαιώνουν τις προβλέψεις του: η άνοδος της Κίνας ως οικονομικής και στρατιωτικής δύναμης· η αναβίωση της Ρωσίας ως διεκδικητικού παράγοντα· η εξάπλωση του ισλαμικού εξτρεμισμού και της τρομοκρατίας· η εδηλούμενη επιθετικότητα της Ρωσίας στην Ουκρανία· ο εμπορικός πόλεμος μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας· η πυρηνική αντιπαράθεση μεταξύ Ινδίας και Ιράν, Πακιστάν.
Για να επανέλθουμε όμως, είναι σήμερα ικανή η Δύση να ανακρούσει πρύμνα; Υπάρχουν πολιτικές δυνάμεις αρκετές και ικανές, στο εσωτερικό της, να προωθήσουν τις οικουμενικές αξίες που η ιστορική της διαδρομή της ανέδειξαν; Είναι εφικτό οι γενιές, οι εμποτισμένες από τον καχεκτικό και πολυπαραγοντικό οικονομισμό των σημερινών κρίσεις να επαναδιατυπώσουν αυτές τις ενοποιητικές αξίες ή θα προωθούν τη διαίρεση και τη περαιτέρω διάλυσή της;
Η Ελλάδα από την πλευρά της ως κοιτίδα των αξιών αυτών οφείλει να αποκτήσει ένα πολιτικό όραμα που θα προέρχεται από τον ιστορικό ρόλο που διαδραμάτισε στην εγκαθίδρυση και διάδοση αυτών των αξιών στην ανθρωπότητα. Το νέο πολιτικό, πολιτισμικό και ηθικό εκτόπισμα που μπορεί να διαφοροποιήσει άλλωστε τη Δύση απέναντι στον ολοκληρωτισμό, τη θεοκρατία και τη μισαλλοδοξία που προβάλλουν και ενισχύονται σήμερα στον κόσμο είναι ακριβώς αυτές οι αξίες. Αξίες που δύνανται να συσπειρώσουν και πολλά άλλα κράτη γύρω τους. Για να γίνουν όμως, η γυναίκα του Καίσαρα οφείλει, να μη φαίνεται μόνο αλλά και να είναι.