Στην εφημερίδα ‘Καθημερινή’ δημοσιεύτηκαν πρόσφατα οι απαντήσεις 6 διανοουμένων στο ερώτημα αν η Δύση όντως βιώνει σήμερα παρακμή . Οι 5 αντιλήφθηκαν το ερώτημα με όρους γεωπολιτικής και μόνο 1 με όρους πολιτισμικούς. Οι περισσότεροι απάντησαν αρνητικά στο ερώτημα, ένας μάλιστα ταύτισε τους αμφισβητίες με εχθρούς της δημοκρατίας. Ως εάν η διερώτηση και μόνο αν η Δύση παρακμάζει να σέ καθιστά ύποπτο.
Σε άλλον ιστότοπο ξεχώρισα μια αξιόλογη τοποθέτηση η οποία ανασκευάζει αυτή την στάση και υπενθυμίζει πως η διερώτηση είχε τεθεί και από διακεκριμένους στοχαστές στο παρελθόν. Νομιμοποιώντας το ερώτημα ο συγγραφέας αφήνει χώρο για κριτική του Δυτικού πολιτισμού.
Θα προσπαθήσω να τοποθετηθώ στο θέμα αφού διατυπώσω προηγουμένως ορισμένες προϋποθέσεις της κριτικής.
- Είναι πολύ σημαντικό να ξεκαθαρίσει κανείς αν μιλά για γεωπολιτική ή για κουλτούρα. Αν και αυτά τα δύο συνδέονται, η σύγχυση μεταξύ τους έχει την δύναμη να οδηγήσει σε λανθασμένες εκτιμήσεις, τόσο αισιόδοξες όσο και απαισιόδοξες. Η γεωπολιτική ισχύς της Κίνας ανέρχεται σταθερά και εντυπωσιακά, αλλά το πολιτισμικό της αποτύπωμα στον κόσμο παραμένει αμελητέο. Δεν υπάρχει καμία πρόθεση, πολύ περισσότερο κανένα σημάδι, πως οι ανθρώπινες κοινωνίες επιθυμούν να διδαχθούν κάτι από την κινεζική φιλοσοφία και παράδοση, εννοείται ούτε από το κομμουνιστικό μονοκομματικό κράτος.
- Για να αποφανθεί κάποιος περί της ακμής ή παρακμής της Δύσης απαιτείται να δίνει προσοχή στην μεγάλη εικόνα. Απομονώνοντας επιμέρους στιγμιότυπα θα οδηγηθεί σε εσφαλμένα συμπεράσματα. Για παράδειγμα, η τρομοκρατία της Γαλλικής Επανάστασης καθεαυτήν, ως συγκεκριμένο γεγονός, θα ήταν ικανή να εμβάλει αμφιβολίες σε έναν παρατηρητή για το αν η Δύση βαδίζει στον δρόμο της προόδου. Το ίδιο και η δουλεία στην Αμερική. Όμως κατά τον 18ο και 19ο αιώνα η Δύση βρίσκονταν σαφώς σε ακμή.
- Επίσης είναι απαραίτητο να διακρίνουμε την τάση, την δυναμική των πραγμάτων. Αυτό σημαίνει να μην εξάγουμε συμπεράσματα από μια στατική στιγμή αλλά από την ροπή την οποία επιδεικνύει μια κοινωνία. Ας πούμε, η επέκταση της ιδέας της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων καθ’ όλη τη διάρκεια του 20ού αιώνα αποτελούσε αδιάψευστη μαρτυρία ακμής της Δύσης, καθώς καταστατικές ιδέες του Διαφωτισμού γνώριζαν μαζική εξαγωγή προς μη Δυτικές κοινωνίες.
Με προϋπόθεση, λοιπόν, αυτές τις αρχές, πώς θα αξιολογούσαμε την σημερινή κατάσταση και τις προοπτικές του Δυτικού κόσμου;
Προσωπική εκτίμηση: η Δύση άρχισε να βιώνει την πολιτισμική παρακμή της. Η διαπίστωση αυτή δεν έχει να κάνει με την πανθομολογούμενη γεωπολιτική αδυναμία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ούτε με την ανάδυση μη Δυτικών κέντρων ισχύος. Η φθορά άρχισε ήδη στο επίπεδο της κουλτούρας και δευτερογενώς έχει και γεωπολιτικές συνέπειες. Λογικό: οι μαλθακές εγωκεντρικές Δυτικές κοινωνίες δεν μπορούν να φανούν αποτελεσματικές στην παγκόσμια σκηνή.
Δεν είναι εύκολα ορατή η κρίση, όντως. Όταν συρρέουν στην Ευρώπη μετανάστες από Αφρικανικές και Ασιατικές χώρες οι οποίες δεν σέβονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, ή όταν αλλού διαδηλώνουν και σκοτώνονται προκειμένου να κατακτήσουν μικρές ελευθερίες, ως αβίαστο συμπέρασμα προκύπτει πως οι Δυτικές αξίες εξακολουθούν να είναι δημοφιλείς και αξιοζήλευτες παντού στον κόσμο. Για ποια παρακμή μιλάμε, λοιπόν, όταν η Δύση αποτελεί πόλο έλξης;
Και όμως. Αυτά καθεαυτά τα δημοκρατικά κεκτημένα υποσκάπτονται από μέσα. Σήμερα στις ΗΠΑ η πιο συχνή επίκληση της ελευθερίας του λόγου γίνεται από εχθρούς της δημοκρατίας (οι οποίοι επιδίδονται σε λόγο μίσους) και από την πορνογραφική βιομηχανία. Δηλαδή από παράγοντες οι οποίοι υπονομεύουν, αντίστοιχα, τους δημοκρατικούς θεσμούς ή το ψυχικό ατομικό υπόβαθρό τους.
Παρόμοια επίκληση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων γίνεται από (περιθωριακά μέχρι τώρα) κινήματα τα οποία επιζητούν νομιμοποίηση της παιδεραστίας, ακόμη και της κτηνοβασίας! Ας θυμηθούμε πως η σεξουαλική επανάσταση των ’60 αποσύνδεσε το σεξ από τον γάμο. Η μεταμοντέρνα στροφή, όμως, έχει αποσυνδέσει το σεξ από τον έρωτα, στη συνέχεια δε και από το δίκαιο. Έτσι έχουν εμφανιστεί φωνές οι οποίες ζητούν νομική κατοχύρωση των πολυερωτικών σχέσεων. Με άλλα λόγια, οι δημοκρατικές αξίες της Δύσης κινδυνεύουν να καταλυθούν εκ των έσω, επειδή γίνεται κακή χρήση τους. Έτσι οι Δυτικές κοινωνίες χρειάζεται να επινοήσουν τρόπους με τους οποίους θα αυτοπροστατευθούν. Τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι πολύτιμα, ο δικαιωματισμός είναι αρρώστια.
Άλλο πεδίο συνιστά η συμπεριφορά των Δυτικών κρατών και κοινωνιών προς τις υπόλοιπες. Όταν μια Δυτική κυβέρνηση συνάπτει συμφωνία με μια κυβέρνηση του Τρίτου Κόσμου ώστε τα πυρηνικά της απόβλητα να αποθηκευθούν στην τριτοκοσμική χώρα, ή όταν εξαγοράζει εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα από ένα φτωχό κράτος, εκτός από μυωπική και αναποτελεσματική προσέγγιση της περιβαλλοντικής κρίσης, η πράξη αυτή συνιστά και ανήθικη χρήση της ισχύος. Ουσιαστικά εκπέμπει το μήνυμα πως οι αξίες του Διαφωτισμού ισχύουν εντός των συνόρων και έξω από αυτά προωθούνται οι παλιές ιδέες της ανισότητας και της εκμετάλλευσης.
Στο ίδιο θέμα εμπίπτουν και ατομικές συμπεριφορές. Η λήψη οργάνων προς μεταμόσχευση σε εύπορους Δυτικούς πολίτες από εξαθλιωμένους τριτοκοσμικούς, έστω και με αμοιβή, καθώς επίσης και τα ταξίδια από την Ευρώπη προς Ασιατικές χώρες για σεξουαλικό τουρισμό με ανήλικα κορίτσια και αγόρια, συνθέτουν ένα ζοφερό τοπίο. Στον βαθμό που αυτά δεν συνέβαιναν τριάντα ή πενήντα χρόνια πριν δημιουργούν τάση και ροπή.
Επίσης, αυτό καθεαυτό το δημογραφικό πηγάζει από παρακμή της κουλτούρας. Όσο πιο προηγμένη εμφανίζεται μια Δυτική χώρα τόσο λιγότερο τα μέλη της είναι πρόθυμα να φέρουν νέους ανθρώπους στον κόσμο. Αντίθετα, καθώς η ζωή παρατείνεται σε μήκος, οι Ευρωπαίοι (περισσότερο από τους Αμερικανούς) εξαντλούν την ενέργειά τους στα γηροκομεία τους και στις απόπειρες βελτίωσης της υγείας και ευεξίας των ηλικιωμένων τους, ενώ λεπτολογούν πάνω σε διεκδικήσεις ατομικής άνεσης και ευζωίας. Αλλά η άρνηση μιας κοινωνίας να αναπαραχθεί προκειμένου να βελτιώνει διαρκώς το ήδη υψηλό βιοτικό της επίπεδο συνιστά δυναμική θανάτου. Όχι δημογραφικού, αλλά ψυχολογικού, από εκείνη την οποία γεννά ο ακραίος ατομικισμός.
Σε κάθε πολιτισμό η παρακμή συναρτάται αναπόφευκτα με ζητήματα ηθικής. Η ανήθικη ιδιοτέλεια εκ φύσεως διαθέτει δύναμη αποδιοργανωτική και διαλυτική, διότι σπάει την κοινωνική συνοχή και, ακόμη περαιτέρω, την ψυχική συνοχή δημιουργώντας ενδοψυχική θραυσματοποίηση του ατόμου. Ο Χριστός προειδοποίησε εδώ: «Κάθε βασίλειο που διασπάται ερημώνεται»...
Λόγου δοθέντος, ας μη λησμονούμε την μεταχείριση του Χριστιανισμού από τον Δυτικό κόσμο. Σε αυτόν οφείλει τις αρχικές της καταβολές: την αξία της ισότητας, την ανθρωπιά και την αλληλεγγύη, τον στοχασμό και την τέχνη. Διαφωτιστές δεν υπήρξαν μόνο άθεοι, αλλά και πιστοί. Οι αρχές της Αμερικανικής δημοκρατίας, καθώς και αρκετά οράματα Ευρωπαίων, μνημόνευαν μαζί με την Αθήνα και την Ιερουσαλήμ… Αλλά ποιό είναι σήμερα το αποτύπωμα του Χριστιανισμού στην Δύση;
Φυσικά ο Χριστιανισμός παρακμάζει στην Δύση με ευθύνη δική του, δεν υπάρχει αμφιβολία. Αποχρωματίστηκε, έχασε την ενέργεια και την όρεξη, ατόνησε η πίστη του και μετατράπηκε σε παράγοντα κοινωνικής πρόνοιας. Γνωρίζει δόξες, όμως, στην Λατινική Αμερική, στην Αφρική, στην Άπω Ανατολή. Μάλιστα, η «θεολογία της απελευθέρωσης» είχε προσθέσει νέες ερμηνευτικές δυνατότητες στην Χριστιανική παράδοση, που τής προσέδωσαν ένα νέο δυναμισμό. Ουσιαστικά η Χριστιανική κληρονομιά γνωρίζει μια νέα ζωή μέσα από τους αδύναμους του κόσμου! Όπως έγινε και στην αρχή, πριν από δυό χιλιάδες χρόνια…
Πόσο αποκαρδιωτική είναι η κατάσταση με τους ισχυρούς… Στις ΗΠΑ χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον και ιδιοτελώς για να στηρίξει το «Ευαγγέλιο της ευημερίας», ενώ σήμερα τόν διαστρεβλώνουν οι ακραίοι Ρεπουμπλικανοί για να δικαιώσουν τον αυταρχισμό και τις φυλετικές διακρίσεις. Στην Ευρώπη ανθεί ένα νέο κύμα αθεϊσμού, ενώ η πολιτική ορθότητα άρχισε να ζητά απομάκρυνση των θρησκευτικών συμβόλων, ακόμη και του σταυρού που φορά κάποιος στον λαιμό του... Αυτός ο αγνώμων γενιτσαρισμός, φυσικά, θα αποβεί αυτοκαταστροφικός.
Όλα τα παραπάνω δεν αποτελούν στιγμιότυπα αλλά τάσεις. Για τους λόγους αυτούς πιστεύω πως η Δύση βιώνει πολιτισμική παρακμή. Και κανείς δεν είναι σε θέση να προβλέψει τη συνέχεια.