Η ευρύτερη περιοχή του σημερινού οικισμού της Πλάκας Λαυρεωτικής απετέλεσε σημαντικό μεταλλευτικό κέντρο τόσο κατά την αρχαία όσο και κατά την νεώτερη περίοδο εκμετάλλευσης των μεταλλείων του Λαυρίου. Εντοπίζεται στην κεντρική ζώνη μεταλλοφορίας της Λαυρεωτικής και απέχει 8 χιλιόμετρα από την πόλη της Κερατέας και 6 χιλιόμετρα από το Λαύριο (Φωτό 1). Ήταν σίγουρα το σημαντικότερο μεταλλευτικό συγκρότημα της Βόρειας πλευράς της Λαυρεωτικής με τη μεγαλύτερη ανάπτυξη να χρονολογείται στο τέλος του 19ου αι. και τις αρχές του 20ου αι.
Επισημαίνεται εδώ ότι ήδη από το 1875 έχει ιδρυθεί η «Γαλλική Εταιρεία Μεταλλείων Λαυρίου» (Γ.Ε.Μ.Λ) (1875 – 1981), στην οποία ουσιαστικά οφείλεται η αναβίωση της εκτεταμένης μεταλλευτικής δραστηριότητας στην Λαυρεωτική και για την ίδρυση των μεταλλευτικών οικισμών Πλάκα και Καμάριζα γύρω στο 1880, δηλαδή των δύο σπουδαιότερων μεταλλευτικών κέντρων εξόρυξης.
Σημειώνουμε ότι η συνολική παραγωγή της μεταλλουργικής δραστηριότητας των δύο εταιρειών , της Γαλλικής και της Ελληνικής, από τα μεταλλεία και τα αρχαία απορρίμματα, ανήλθε σε 863 χιλ. τόνους σκληρού Μολύβδου (κράμα Pb-Αg) και 1.375 τόνους Αργύρου (Αg). Σε σύγκριση με την αρχαία εποχή, η συνολική παραγωγή του 19ου - 20ου αι αντιπροσώπευε το 49% για το κράμα Pb-Αg και 39% για τον Ag, της αρχαίας παραγωγής.
Η εκμετάλλευση του μεταλλευτικού δυναμικού της Πλάκας σε μεταλλεύματα μολύβδου-ψευδαργύρου, είχε ξεκινήσει από την αρχαιότητα και σε πολλές περιόδους ξεπερνούσε σε παραγωγή ακόμη και την Καμάριζα, παρήγαγε δε ποικιλία μεταλλευμάτων όπως πχ. μαγγανιούχα, σιδηροκαλαμίνες κλπ. (βλ. εκθέσεις Επιθεωρητή Ηλ. Γούναρη)
Τα κοιτάσματα αυτά, κυρίως Αργυρούχου Μολύβδου, που εκμεταλλεύτηκαν οι αρχαίοι αλλά και οι νεότεροι μεταλλευτές ήταν παγκόσμιας κλάσης και η δημιουργία τους συνδέεται με το γεωλογικό και τεκτονικό περιβάλλον της Λαυρεωτικής. Στη γεωλογική δομή κυριαρχούν δύο Τεκτονικές ενότητες μεταμορφωμένων πετρωμάτων (Φωτό 2): (i) η “Ανώτερη Τεκτονική Ενότητα” αποτελούμενη κύρια από σχιστόλιθους με παρεμβολές μαρμάρων και (ii) η “Κατώτερη Τεκτονική Ενότητα” που περιλαμβάνει, από πάνω προς τα κάτω το “Ανώτερο Μάρμαρο”, τον ενδιάμεσο “Σχιστόλιθο Καισαριανής ή Καμάριζας” και το “Κατώτερο Μάρμαρο”.
Το όριο μετάβασης από τον ένα λιθολογικό σχηματισμό στον άλλο, ονομάζεται στη γεωλογία “ επαφή” ή “ζώνη επαφής”. Η επαφή μεταξύ της “Ανώτερης” και της “Κατώτερης Τεκτονικής Ενότητας” είναι τεκτονική, ονομάζεται από τους μεταλλευτές “1η επαφή” και χαρακτηρίζεται σαν “Ρήγμα Αποκόλλησης της Λαυρεωτικής”, το οποίο γενετικά συνδέεται με την γεωδυναμική και την κινηματική των τεκτονικών πλακών του Αιγαιακού χώρου. Οι επαφές του “Ανώτερου” και του “Κατώτερου Μαρμάρου” με τον “ενδιάμεσο Σχιστόλιθο” της Κατώτερης Τεκτονικής Ενότητας ονομάζονται “2η και 3η επαφή” αντίστοιχα (Φωτό 2). Οι ζώνες επαφής, που είναι συνήθως τεκτονισμένες (διατμητικές ζώνες), έχουν μεγάλη σημασία διότι μπορεί να “φιλοξενούν” τα κοιτάσματα της Λαυρεωτικής. Στην περιοχή της Πλάκας συναντούμε την 1η και 2η επαφή, ενώ στο άλλο και σημαντικότερο μεταλλευτικό κέντρο της Λαυρεωτικής, που βρίσκεται Νότια της Πλάκας, την Καμάριζα- Αγ. Κωνσταντίνος (Φωτό 1) εντοπίζονται και οι τρεις επαφές, από τις οποίες η 3η επαφή είναι και η σημαντικότερη από ποιοτικής και ποσοτικής άποψης μεταλλοφορίας.
Η γεωλογική δομή της Λαυρεωτικής συμπληρώνεται με την εμφάνιση αποφύσεων γρανιτικών σωμάτων Άνω- Μειοκαινικής ηλικίας (8 εκατομμυρίων ετών περίπου) που συναντώνται μόνον στην περιοχή της Πλάκας και στα Βίλια . Τα γρανιτικά αυτά σώματα διεισδύουν μέσα στην “Κατώτερη Τεκτονική Ενότητα”, μετασωματώνοντας (μεταμόρφωση επαφής - Skarn) τα περιβάλλοντα πετρώματα και δημιουργώντας τις συνθήκες, όπως η προσφορά θερμότητας και μεταλλικών στοιχείων ή ενώσεων , που οδηγούν στο σχηματισμό των μεταλλικών κοιτασμάτων. (φωτ.3)
Τα συνοδά της μαγματικής διείσδυσης θερμά μεταλλοφόρα υδροθερμικά διαλύματα αποθέτουν προοδευτικά, λόγω πτώσης της θερμοκρασίας, το μεταλλικό τους φορτίο δημιουργώντας κοιτάσματα μαγνητίτη κοντά στο γρανίτη, λίγο πιο μακριά μαγνητοπυρίτη και σε μεγαλύτερες αποστάσεις, θειούχα μεταλλεύματα Pb-Ag, Zn, Fe που αντικαθιστούν τα μάρμαρα, ως πιο διαλυτά (Φωτό 4), κοντά ή και στις επαφές τους με τους σχιστόλιθους (1η, 2η και 3η επαφή). Σε μεταγενέστερο στάδιο των μεταλλογενετικών διεργασιών αποδίδεται η φλεβική μεταλλοφορία όπως το “F80” που τέμνει τα μετασωματωμένα περιβάλλοντα πετρώματα (κερατίτες) και αποτελείται από εναλλαγές λεπτών ταινιών από θειούχα βασικών μετάλλων (Pb-Zn), θειοάλατα, φθορίτη, σιδερίτη, ενώ έχει εντοπισθεί και αυτοφυής άργυρος (Ag) σε συσσωματώματα κρυστάλλων ασβεστίτη (Φωτό 5).
Σε ένα τόσο εκτεταμένο μεταλλευτικό κέντρο όπως η Πλάκα, είναι λογικό τα φρέατα και οι γαλαρίες (Φωτό 6) να είναι τόσα πολλά που καθίσταται αδύνατον να καταμετρηθούν. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα σπουδαιότερα που σήμερα αποτελούν ιστορικά μνημεία: Φρέαρ Σκλιβών, Φρέαρ Λουΐζας (Φωτό 7), Φρέαρ Βιλλίων, Φρεαρ Βορρά, Γαλαρία “80” (Φωτο 8).
Οι εργασίες εξόρυξης στην περιοχή της Πλάκας σταμάτησαν από την Γ.Ε.Μ.Λ το 1977 και κάθε μεταλλουργική δραστηριότητα το 1981. Ένα χρόνο πριν (το 1976) η Γ.Ε.Μ.Λ έκανε εκτεταμένες έρευνες για την ανακάλυψη κοιτασμάτων μαγνητίτη που είναι ένα οξείδιο του σιδήρου (Fe3O4) με περιεκτικότητα σιδήρου έως 75%.
Φαίνεται ότι ο πλούτος στα σπλάχνα αυτής της “ευλογημένης” Γης είναι αστείρευτος τόσο κυριολεκτικά όσο και μεταφορικά. Και για το λόγο αυτό συνεχίζει να προσελκύει το επιστημονικό ενδιαφέρον πολλών ερευνητικών κέντρων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Πολλές επιστημονικές παρουσιάσεις και δημοσιεύσεις με νέα στοιχεία έχουν ανακοινωθεί τα τελευταία χρόνια για την γεωλογική δομή της Λαυρεωτικής, για την ερμηνεία των μεταλλογενετικών διεργασιών αλλά και για τον προσδιορισμό νέων ορυκτών (B. Riek et al, 2018) ή στοιχείων όπως π.χ. σπάνιες γαίες REE στους μετασωματωμένους σχηματισμούς ”Skarn” της Πλάκας (Μ. Φίτρος, 2017).
Μετά την οριστική παύση των μεταλλευτικών εργασιών, η φύση βοηθούμενη και από τα απορρέοντα νερά αποστράγγισης των γαλαριών, ανέλαβε την αποκατάσταση δημιουργώντας ένα μαγευτικό καταπράσινο περιβάλλον φυσικής αναχλόασης με αναρριχώμενη χλωρίδα αποκρύβοντας έτσι τα στόμια των φρεάτων και γαλαριών και προσφέροντας ένα πανέμορφο τοπίο ιδανικό για περιηγήσεις και εξερευνήσεις ποικίλου ενδιαφέροντος.
Οι υπόγειες μεταλλευτικές εργασίες κρύβουν στα έγκατά τους την μεταλλευτική εξορυκτική ιστορία από την αρχαία εποχή ως τους νεότερους χρόνους αλλά και εντυπωσιακά γεωλογικά φαινόμενα (Φωτό 9 ). Το “Ρήγμα της Αποκόλλησης της Λαυρεωτικής”, που εμφανίζεται στις στοές της Πλάκας και αποτελεί ένα μοναδικό και εντυπωσιακό γεώτοπο με διεθνή απήχηση στην επιστημονική κοινότητα, οι ενστρωμένες μορφές ανάπτυξης του μεταλλεύματος, τα πολύ όμορφα κρυσταλλικά ορυκτά που μπορεί κάποιος να θαυμάσει στη θέση τους (Φωτό 10), είναι ορισμένα μόνον από τα παραδείγματα του πολιτιστικού αυτού θησαυρού της Λαυρεωτικής γης.
Μπορεί στην Πλάκα να μη συναντάμε τα μαγευτικά χρώματα των δευτερογενών και οξειδωμένων ορυκτών που παρατηρούμε στην Καμάριζα και στις στοές στο Σούνιο, όμως εντυπωσιαζόμαστε από την πρόσφατη ανάπτυξη ανθρακικών ορυκτών (αραγωνίτης) που καλύπτουν σιδερένιες σωληνώσεις αερισμού στα υπόγεια μεταλλεία της νεότερης μεταλλευτικής δραστηριότητας (Φωτό 10).
Το μεταλλευτικό κέντρο της περιοχής της Πλάκας είναι ένας παράδεισος Γεωλογικής και Μεταλλευτικής κληρονομιάς και θα μπορούσαμε να τον αξιοποιήσουμε περαιτέρω δημιουργώντας θεματικά πάρκα με σκοπό την μεταλλευτική περιήγηση, πχ. σε ορισμένες επιλεγμένες στοές όπως τη γαλαρία “80” (Φωτό 8), αφού προηγηθεί η διαμόρφωση των κατάλληλων συνθηκών ασφαλούς επισκεψιμότητας.
Βιβλιογραφικές Αναφορές
Economou, M., Skounakis, S., and Papathanassiou, C., 1981: Magnetite deposits of skarn type from the Plaka area of Laurium, Greece: Chemie der Erde v. 40, 241−252p.
ΙΓΜΕ (ομάδα εργασίας), 1987: Τα αποτελέσματα της έρευνας στο Λαύριο για τον εντοπισμό Μ-Θειούχου μεταλλοφορίας (Γεωλογία-Κοιτασματολογία-Πρόδρομη Οικονομοτεχνιή προσέγγιση).
Μαρίνος, Γ.Π. & Petrascheck, W.E.,1956: Λαύριο. Γεωλογικαί και Γεωφυσικαί Μελέται, Τόμος IV, Νο. 1. Ινστιτούτο Γεωλογίας και Ερευνών Υπεδάφους, Αθήνα, 247 σελ.
Μπίτζιος, Δ., 2017: Παρουσίαση. Εντυπώσεις από ένα οδοιπορικό στο Αρχαίο και Νεότερο Μεταλλευτικό Λαύριο. Γιατί θα πρέπει να επισκεφθείτε το Λαύριο. http://www.oryktosploutos.net/2017/08/blog-post_12.html#.WZAVzVGrTIU
Σκαρπέλης, Ν.,2012 : Οδηγός άσκησης. Άσκηση Υπαίθρου στη Λαυρεωτική (Περιοχή Πλάκας –Αδάμι). Αναγνώριση τεκτονικών δομών, πετρολογικών τύπων και μεταλλοφοριών, δειγματοληψία και σύνθεση μιας κοιτασματολογικής τομής. Αναρτήθηκε στην ιστοσελίδα του Τμήματος Γεωλογίας & Γεωπεριβάλλοντος ΕΚΠΑ.
Rieck, B., et al, 2018: Weitere Neufunde aus Lavrion, Griechenland (New minerals from Lavrion, Greece). Mineralien Welt, 5/2018, 32-65.
Skarpelis, N., 2007: The Lavrion deposit (SE Attica, Greece): Geology, mineralogy and minor elements chemistry.N.Jb.Miner.Abh.2007, Vol.183/3, 227–249p.
Skarpelis, N., Tsikouras, B. and Pe-Piper, G., 2008:. The Miocene igneous rocks in the Basal Unit of Lavrion (SE Attica, Greece): petrology and geodynamic implications. Geol. Mag., 145, 1–15 σελ.
Φίτρος Μ., 2017: Προσδιορισμός των φυσικοχημικών συνθηκών των REE’s στους σχηματισμούς τύπου Skarn των περιοχών Ξάνθης και Λαυρεωτικής. Μεταπτυχιακή διατριβή Ειδίκευσης . Τμήμα Γεωλογίας, Τομέας Ορυκτών Πρώτων Υλών. Πανεπιστημίο Πατρών. http://www.oryktosploutos.net/2015/11/80.html