Κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα την άνοιξη ή το καλοκαίρι του 50, ο Απόστολος Παύλος πέρασε αρκετές ώρες επί πολλές μέρες στην αγορά της πόλης. Η Αθήνα, αν και υπό τον ρωμαϊκό ζυγό, ήταν ακόμη η πολιτισμική πρωτεύουσα του ελληνόφωνου κόσμου. Εκτός των άλλων, ήταν μια σφύζουσα πανεπιστημιούπολη με ανοικτόμυαλους εν γένει και φιλοπερίεργους κατοίκους (Πράξεις των Αποστόλων 17:21). Ήταν γεμάτη στωϊκούς και επικούρειους διανοούμενους, Έλληνες οι οποίοι είχαν ασπασθεί τον Ιουδαϊσμό, ελληνίζοντες Εβραίους της διασποράς και άλλους ξένους (Πράξεις των Αποστόλων 17:17). Όλοι οι θαμώνες της αγοράς ήσαν θεοσεβείς, τουλάχιστον κατά τα αρχαία πρότυπα. Περιδιαβάζοντας στους λατρευτικούς χώρους κάτω από την Ακρόπολη, ο Παύλος ένιωσε ένα μίγμα οργής και αηδίας μπροστά στη θέα των αγαλμάτων και άλλων απεικονίσεων των θεών (Πράξεις των Αποστόλων 17:16, «Παρωξύνετο τὸ πνεῦμα αὐτοῦ ἐν αὐτῷ θεωροῦντος κατείδωλον οὖσαν τὴν πόλιν”). Στην κοντινή συναγωγή των Εβραίων και στα περίχωρα της αγοράς κήρυττε τη χαρμόσυνη είδηση του «Χριστού και της αναστάσεως» (Πράξεις 17:18). Τα ακροατήριά του, παρά την φιλελεύθερη σκέψη τους, καυτηρίασαν τον ομιλητή: τους φάνηκε ότι ήταν ένας δήθεν φιλόσοφος με αποσπασματικές γνώσεις της διαλεκτικής (κοινώς, «πασαλείμματα»). Ορισμένοι, προσφεύγοντας στην αθηναϊκή αργκό, τον αποκάλεσαν «σπερμολόγο», δηλ. αλιτήριο ερασιτέχνη και μπλοφαδόρο (Πράξεις 17:18). Άλλοι, απηχώντας το διαβόητο θανάσιμο κατηγορητήριο εναντίον του Σωκράτη σχεδόν τέσσερις αιώνες νωρίτερα, είπαν, «ξένων δαιμονίων δοκεῖ καταγγελεὺς εἶναι». Φανταστείτε ένα ταπεινό αλλά εμπνευσμένο άνθρωπο χωρίς ιδιαίτερες περγαμηνές να επισκέπτεται σήμερα την Οξφόρδη ή τη Σορβόννη και να αναπτύσσει τις μεταφυσικές και εσχατολικές του απόψεις σε ένα think tank επαγγελματιών φιλοσόφων. Ο Παύλος έκανε περίπου κάτι ανάλογο.
Ποιες να ήσαν άραγε οι «μοντέρνες» θεότητες—τα καινά δαιμόνια― για το οποία επιχειρηματολογούσε; Ο Άγιος Ιωάννης Χρυσόστομος με την απαράμιλλη φιλολογική του οξύνοια πρότεινε ότι οι Αθηναίοι εξέλαβαν ευχερώς το «Ιησούς» και το «Ανάστασις» ως ονόματα ενός θεού και μιας θεάς που είχαν εισαχθεί από κάποια εξωτική χώρα.
Η κατάληξη της συνάντησης ή καλύτερα της σύγκρουσης του Αγίου Παύλου στην αθηναϊκή αγορά ήταν εξευτελιστική για αυτόν― και κωμική. Εκλήθη, εν συνεχεία, ενώπιον του Αρείου Πάγου (η θέση του οποίου έχει ταυτισθεί σήμερα, πολύ εύλογα, με τον γνωστό βράχο δυτικά της Ακρόπολης) και απολογούμενος, τρόπον τινά, εξεφώνησε την Ομιλία του επί του Αρείου Πάγου, φημισμένη για την αναφορά στην επιγραφή «Άγνώστῳ Θεῷ». (Ο εβραϊκής καταγωγής γερμανός φιλόλογος Eduard Norden συνέγραψε στις αρχές του περασμένου αιώνα μια μνημειώδη, από απόψεως όγκου και σπουδαιότητος, μελέτη με αφορμή την ομιλία αυτή). Σε αντίθεση με το αθηναϊκό δικαστήριο που καταδίκασε τον Σωκράτη, οι Αρεοπαγίτες και οι παρευρισκόμενοι περίεργοι δεν απείλησαν την σωματική ακεραιότητα του Παύλου. Αυτό που διακυβευόταν όμως ήταν η υποδοχή της νέας θρησκείας και κοσμοθεωρίας το έτος 70 π.Χ. στην Αθήνα.
«Ἀκούσαντες δὲ ἀνάστασιν νεκρῶν οἱ μὲν ἐχλεύαζον, οἱ δὲ εἶπαν˙ Ἀκουσόμεθά σου περὶ τούτου καὶ πάλιν” (Πράξεις 17: 32-3). Λίγο-πολύ είπαν στον Παύλο, «Περάστε άλλη φορά, αν έχετε την καλοσύνη». Με σημερινούς όρους η αντίδραση αυτή θυμίζει τη συγκρατημένα διακριτική απόρριψη ενός υποψηφίου ή μιας υποψήφιας σε μια συνέντευξη εργασίας. «Περάστε άλλη φορά...θα ξανακοιτάξουμε το βιογραφικό σας...» Μόνον ο Διονύσιος Αρεοπαγίτης και ελάχιστοι άλλοι πείστηκαν από τον «σπερμολόγο».
Σήμερα συνενώνουμε, είτε ειλικρινά είτε από εθιμοτυπική σύμβαση, τον «Χριστό» και την «Ανάσταση»: Χριστός ανέστη! (Καμιά φορά η ανάφωνηση αυτή, ιδιαίτερα στις 12.15 τα μεσάνυχτα της Αναστάσεως, καταντάει να σημαίνει Bon appétit). Για πολλούς, διανοούμενους και μη, η Ανάσταση του Χριστού είναι μια παραδοχή απίθανη, ξένη στη λογική. Και είναι.
Απαιτείται ένα «άλμα πίστης» όπως λένε στα αγγλικά (leap of faith). Ο λογιώτατος Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης (1749-1809) απέδωσε στη γλώσσα και το μέτρο του Ομήρου την περικοπή του Ευαγγελίου το οποίο διαβάζεται κατά τον «Εσπερινό της Αγάπης» της Κυριακής του Πάσχα (Ιωάννης 20: 19-25). Το κείμενο του Νικοδήμου (https://www.pemptousia.gr/video/ofra-ke-noit%E1%BD%B3risin-evan) είναι σε πολλά σημεία περισσότερο διάνθιση και επέκταση παρά μετάφραση˙ ο μεταφραστής έχει διαπράξει σποραδικά ατοπήματα στο λεξιλόγιο. Θα ήταν, εξάλλου, αναχρονισμός να αναζητήσουμε στην επική ποίηση συνώνυμα για έννοιες όπως «σωτήρ» και «πνεύμα». Ορισμένες ελευθεριότητες στην απόδοση είναι ευπρόσδεκτες, όπως, προκειμένου για την πρόταση του Ευαγγελίου, «ἦλθεν ὁ Ἰησοῦς καὶ ἔστη εἰς τὸ μέσον” (20.19) η οποία μετατρέπεται σε «῎Ηματι ἐν πρώτῳ, ὅτε τύμβου ἆλτο Σαωτήρ”. Δηλαδή, “την πρώτη μέρα (της εβδομάδος), όταν ο Σωτήρας εξόρμησε/ ἇλτο (σαν αχαιός μαχητής!) από τον τάφο”. Χρειαζόμαστε την ορμητική δύναμη ενός εσωτερικού άλματος μπροστά στο μυστήριο της Ανάστασης.
Κατά τη Χριστιανική παράδοση (η οποία στηρίζεται κυρίως στην Α´ Επιστολή Πέτρου 3:19-20 και ανάγεται στον 7ον μ.Χ. αιώνα αν όχι ενωρίτερα), όταν ο Χριστός κατέβηκε στον Άδη και κήρυξε τη νέα θρησκεία, ο πρώτος ανάμεσα στους ειδωλολάτρεις ο οποίος ασπάστηκε το μήνυμα της Αναστάσεως ήταν ο Πλάτων. Ελπίζω και ο Όμηρος να ήταν ανάμεσα σε αυτούς που πείστηκαν ότι “Χριστός ανέστη”.
