Οι περιφέρειες στην Ευρώπη θεωρούνται ως βασικοί μοχλοί για την επίτευξη των στόχων της οικονομικής, εδαφικής και πολιτικής συνοχής της Ε.Ε. Πρόσφατα θεωρούνται επίσης σημαντικοί μοχλοί για την επίτευξη της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας, κυρίως ως προς την Στρατηγική για τη Γαλάζια Οικονομία και τη Στρατηγική για την Βιοποικιλότητα. Είναι επίσης βασικοί παράγοντες για τη δέσμευση και τη συμμετοχή των των τοπικών αρχών και όλων των εμπλεκομένων φορέων.
Στον αλληλένδετο με την βιώσιμη γαλάζια οικονομία, θαλάσσιο χωροταξικό σχεδιασμό που εξ ορισμού επιχειρεί να μειώσει τις συγκρούσεις μεταξύ θαλάσσιων δραστηριοτήτων και να αυξήσει τις συνέργειες μεταξύ τους, οι Περιφέρειες έχουν ήδη στην Ευρώπη, αποκτήσει ρόλο διευκόλυνσης του εθνικού θαλάσσιου χωροταξικού σχεδιασμού (ΘΧΣ).
Ωστόσο, ο ρόλος των Περιφερειών στο ΘΧΣ είναι προφανώς αρκετά διαφορετικός σε ολόκληρη την ΕΕ, λόγω της διαφορετικής διοικητικής δομής αλλά της πολιτικής και διοικητικής κουλτούρας του κάθε κράτους μέλους. Έτσι, προκειμένου να αναδειχθεί η διαφορετική εμπλοκή των Περιφερειών στην προετοιμασία των εθνικών θαλάσσιων σχεδίων, να αρθούν οι αλληλεπικαλύψεις χωροταξικών αρμοδιοτήτων που ενδέχεται να δημιουργήσουν δυσκολίες για την εφαρμογή ενός κοινού πλαισίου για το ΘΧΣ στο επίπεδο της Ένωσης, η ΕΕ χρηματοδοτεί μέσω του Ευρωπαϊκού Ταμείου Θάλασσας, Αλιείας και Υδατοκαλλιέργειας ( EMFAF) την συνεργασία μεταξύ κρατών μελών για να αντιμετωπίσουν αυτές τις πολυπλοκότητες. Στόχος της ΕΕ είναι η ενίσχυση της συνοχής των σχεδίων σε ολόκληρη την ΕΕ, κάτι που αποτελεί βασικό ζητούμενο για την εφαρμογή της Οδηγίας για τον θαλάσσιο Χωροταξικό Σχεδιασμού του 2014.
Χαρακτηριστικό είναι πέραν των άλλων το εν εξελίξει έργο REGINA-MSP (2022-2024) το οποίο στοχεύει στη βελτίωση της συμμετοχής των Περιφερειών, των τοπικών αρχών και των εμπλεκομένων φορέων στην ανάπτυξη και εφαρμογή του εθνικού Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού (ΘΧΣ). Το έργο δραστηριοποιείται σε Περιφέρειες της Γαλλίας, Ιρλανδίας, Ισπανίας, Ιταλίας και Ελλάδας, προκειμένου να ενισχύσει την αποδοχή σε περιφερειακό επίπεδο για περαιτέρω προώθηση του ΘΧΣ, βελτιώνοντας τη συμβολή του στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία και την αλληλεπίδραση με την Ευρωπαϊκή Πολιτική Συνοχής 2021-2027.
Στόχος του είναι να παράγει κατευθυντήριες οδηγίες που θα διευκολύνουν την συμμετοχή των Περιφερειών και κατά συνέπεια των Δήμων και των τοπικών κοινωνιών στις διαδικασίες ΘΧΣ. Φυσικά βασικό στόχο αποτελεί ο συντονισμός των σχετικών δημόσιων πολιτικών σε ευρωπαϊκό, εθνικό και περιφερειακό επίπεδο.
Το έργο ερείδεται σε μια προσέγγιση από τη βάση προς την κορυφή (bottom-up approach), και σε συνεντεύξεις με φορείς και συμμετοχικά εργαστήρια με ενδιαφερόμενα μέρη. Χαρακτηριστικό συμμετοχικό εργαστήριο έχει ήδη πραγματοποιηθεί στην Περιφέρεια Κρήτης από το Πάντειο Πανεπιστήμιο τον Οκτώβριο του 2022 στο πλαίσιο της εβδομάδας της Διάσκεψης των Παράκτιων Περιφερειών της Ευρώπης, του δικτύου που συγκεντρώνει περίπου 160 Περιφέρειες που προέρχονται από 28 κράτη μέλη της ΕΕ αλλά και εκτός αυτής.
Κεντρική θέση έχουν τα στοιχεία και πληροφοριακά δεδομένα που έχει αναπτύξει η κάθε χώρα για τον ΘΧΣ, με έμφαση σε στοιχεία περιφερειακού επιπέδου (διερευνώντας ποιά δεδομένα ΘΧΣ και ποιες πύλες δεδομένων είναι διαθέσιμες σε περιφερειακή κλίμακα). Παράλληλα γίνεται προσπάθεια ευαισθητοποίησης του ευρύτερου κοινού, δημιουργίας μιας κοινότητας πρακτικής (community of practice) στα ζητήματα της θαλάσσιας χωροταξίας, καθώς και εκπαίδευσης/επιμόρφωσης στελεχών Δήμων και Περιφερειών που εμπλέκονται στην εφαρμογή του ΘΧΣ.
Το έργο συνδέει ακαδημαϊκούς και ερευνητές με επαγγελματίες και κοινωνικούς φορείς, όπως απαιτείται, για να διασφαλίσει ότι θα έχει κοινωνικό αντίκτυπο στις επιλεγμένες περιοχές.Το σημαντικότερο όμως είναι ότι προτείνονται καινοτομίες στο ρόλο των Περιφερειών στην θαλάσσια χωροταξία, προκειμένου να έχουν θετικές επιπτώσεις στα παρακάτω :
στην συμβολή του ΘΧΣ στην Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία,
στην συνεργασία μεταξύ χωρών στις διάφορες θαλάσσιες λεκάνες συμπεριλαμβανομένης της θαλάσσιας λεκάνης της Μεσογείου.
στην πρόοδο του ΘΧΣ σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο.
Μεσοπρόθεσμο ζητούμενο είναι η τροποποίηση νομικών και πολιτικών πλαισίων σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο, επιτρέποντας την αποτελεσματικότερη εμπλοκή της τοπικής κοινωνίας και της τοπικής αυτοδιοίκησης ( α’ και β’ βαθμού) στον ΘΧΣ. Μια θετική αλληλεπίδραση μεταξύ ΘΧΣ και της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Συνοχής 2021-2027 αναμένεται επίσης να ωφελήσει γενικότερα την θαλάσσια διάσταση της Πράσινης Συμφωνίας.
Στην Ελλάδα, η συζήτηση αυτή και η δραστηριοποίηση στο έργο, του Εργαστηρίου Στρατηγικού και Θαλάσσιου Χωροταξικού Σχεδιασμού του Παντείου Πανεπιστημίου, αναμένεται να δράσει καταλυτικά ως προς τις ήδη εκδηλωμένες συγκρούσεις μεταξύ τοπικής αυτοδιοίκησης, τοπικής κοινωνίας και Υπουργείου Ενέργειας και Περιβάλλοντος σχετικά με την απαιτούμενη ενίσχυση του ρόλου της Τ.Α στην χωροταξία και κατ’επέκταση και στην θαλάσσια χωροταξία.
Αυτό αφορά πρώτιστα το ζήτημα των ιχθυοκαλλιεργειών στα νησιά του Σαρωνικού κόλπου ( πχ. Πόρος ) της Περιφέρειας Αττικής αλλά και σε άλλα ιδιαίτερης οικολογικής αξίας θαλάσσια περιβάλλοντα όπως αυτά του Δήμου Ξηρομέρου της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, όπου χωροθετούνται τάχιστα Περιοχές Οργανωμένης Ανάπτυξης Υδατοκαλλιέργειας ( ΠΟΑΥ ) με σκοπό την ανάπτυξη βιομηχανικής ιχθυοκαλλιέργειας στην παράκτια ζώνη.
Έχει αποδειχθεί από την μέχρι σήμερα εμπειρία ότι η εκ των άνω επιβολή χρήσεων γης και θάλασσας, σπάνια εκφράζει τις τοπικές κοινωνίες και γι’ αυτό σπάνια υιοθετείται από αυτές. Αν λοιπόν δεν επιδιωχθεί η ουσιαστική συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στον σχεδιασμό, είναι προφανές ότι η εφαρμογή σε κάθε χωροταξική πράξη θα παραμείνει όπως πάντα ελλειμματική. Ας θυμηθούμε άλλωστε τις προτάσεις της Έκθεσης Πισσαρίδη που αφορούν στην Τ.Α, προβλέποντας ενισχυμένη συμμετοχή της τοπικής αυτοδιοίκησης στις διαδικασίες της χωροταξίας, την μεταφορά αρμοδιοτήτων σε τοπικό επίπεδο σε τομείς όπως η χωροταξία, με την κεντρική διοίκηση να ασκεί περισσότερο επιτελικό ρόλο.
Για τα ζητήματα αυτά έχουν αναπτυχθεί διάφορες καινοτόμες προτάσεις κοινωνικού χαρακτήρα με πρωτοβουλία των Περιφερειών τις οποίες θα αναλύσουμε σε επόμενο άρθρο μας.
*Η Στέλλα Κυβέλου-Χιωτίνη είναι Καθηγήτρια στο Τμήμα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Παντείου Πανεπιστημίου και εμπειρογνώμονας γαλάζιας οικονομίας και θαλάσσιας χωροταξίας ( Μηχανισμός στήριξης της ΕΕ για την θαλάσσια χωροταξία και το Γαλάζιο φόρουμ)