Ο τρόπος που οι άνθρωποι βλέπουμε «τον Θεό τον έναν» (κλειδί το έμφυλο άρθρο και το νούμερο), δηλαδή η συνομιλία μας με το απόλυτο, δείχνει πολλά για το πώς βλέπουμε την κοινωνία και την /τον άνθρωπο κι έθεσε τις βάσεις, ή έστω επέδρασε με εμβληματικότατο τρόπο σε- μέσω της εκκοσμίκευσης για όλες τις σύγχρονες πολιτικές αντιλήψεις και πρακτικές.
Στις 29 Οκτωβρίου του 1709 λοιπόν η κοινότητα των Κιστερκιανών μοναχών στο Πορτ-Ρουαγιάλ, ένα αβαείο στη Γαλλία, διασκορπίστηκε και εξορίστηκε σε άλλα μοναστήρια λόγω της εμπλοκής τους με τον Γιανσενισμό. Οι διώξεις που ξεκίνησαν από μοναστήρια γυναικών αλλά δεν σταμάτησαν σε αυτά συνδέονται με τις πολεμικές ιδεών που έκρυβαν φυσικά διαφορετικές προσλήψεις για τον κόσμο και την εξουσία.
Ο Γιανσενισμός, στην ιστορία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, ήταν ένα αμφιλεγόμενο θρησκευτικό κίνημα τον 17ο και 18ο αιώνα που προέκυψε από το θεολογικό πρόβλημα της συμφιλίωσης της θείας χάρης και της ανθρώπινης ελευθερίας. Ο Γιανσενισμός εμφανίστηκε κυρίως στη Γαλλία, τις Κάτω Χώρες και την Ιταλία. Στη Γαλλία συνδέθηκε με τον αγώνα κατά του παπισμού από τους υποστηρικτές του Γαλλικανισμού – μιας πολιτικής θεωρίας που υποστήριζε τον περιορισμό της παπικής εξουσίας – και με την αντίθεση στον μοναρχικό απολυταρχισμό του Καρδιναλίου Αρμάν-Ζαν ντι Πλέσι ντε Ρισελιέ και του Λουδοβίκου ΙΔ΄.
Ο κύριος εμπνευστής του κινήματος ήταν ο Κορνήλιος Όττο Γιάνσεν, θεολόγος στο Πανεπιστήμιο της Λέουβεν και αργότερα επίσκοπος της Υπρ. Οι απόψεις του Γιάνσεν δημοσιεύθηκαν μετά θάνατον το 1640 στο έργο του Αυγουστίνος, μια εκτενή πραγματεία που υπερασπιζόταν τη θεολογία του Αγίου Αυγουστίνου της Ιππώνας (354–430) και επιτίθετο σε ορισμένες διδασκαλίες και πρακτικές που σχετίζονταν ιδιαίτερα με το τάγμα των Ιησουιτών. Ο Γιάνσεν και οι οπαδοί του ισχυρίστηκαν ότι, στην αντίθεσή τους στις διδασκαλίες της χάριτος που ορίστηκαν από τον Λούθηρο (1483–1546) και τον Καλβίνο (1509–64), οι θεολόγοι της Αντιμεταρρύθμισης είχαν κάνει λάθος προς την αντίθετη κατεύθυνση, δίνοντας έμφαση στην ανθρώπινη ευθύνη εις βάρος της θεϊκής πρωτοβουλίας και έτσι υποτροπιάζοντας στην αίρεση του Πελαγιανισμού.
Ο Πελαγιανισμός από την άλλη, μια χριστιανική αίρεση του 5ου αιώνα που δίδασκαν ο Πελάγιος και οι οπαδοί του, τόνιζε την ουσιαστική καλοσύνη της ανθρώπινης φύσης και την ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης. Ο Πελάγιος ανησυχούσε για τα χαλαρά ηθικά πρότυπα μεταξύ των Χριστιανών και ήλπιζε να βελτιώσει τη συμπεριφορά τους μέσω των διδασκαλιών του. Απορρίπτοντας τα επιχειρήματα εκείνων που ισχυρίζονταν ότι αμάρτησαν λόγω ανθρώπινης αδυναμίας, επέμεινε ότι ο Θεός έκανε τους ανθρώπους ελεύθερους να επιλέγουν μεταξύ καλού και κακού και ότι η αμαρτία είναι μια εκούσια πράξη που διαπράττεται από ένα άτομο ενάντια στον νόμο του Θεού. Ο Κελέστιος, μαθητής του Πελαγίου, αρνήθηκε το δόγμα της εκκλησίας για το προπατορικό αμάρτημα και την αναγκαιότητα του βρεφικού βαπτίσματος ως πράξη επιβολής.
Ο Πελαγιανισμός αντιτάχθηκε στον Άγιο Αυγουστίνο, επίσκοπο της Ιππώνας, ο οποίος υποστήριξε ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να επιτύχουν δικαιοσύνη με τις δικές τους προσπάθειες και εξαρτώνται πλήρως από τη χάρη του Θεού. Καταδικασμένοι από δύο συμβούλια Αφρικανών επισκόπων το 416 και ξανά στην Καρχηδόνα το 418, ο Πελάγιος και ο Κελέστιος τελικά αφορίστηκαν το 418. Η μετέπειτα μοίρα του Πελάγιου είναι άγνωστη. Κανείς/μια δεν ξέρει εάν δολοφονήθηκε/αυτοκτόνησε ή έζησε μεταμφιεσμένος το υπόλοιπο της ζωής του.
Πάντως η διδασκαλία του ότι η ανθρωπότητα μπορεί να επιτύχει τη σωτηρία χωρίς θεϊκή βοήθεια εξακολούθησε να επιδρά υπόγεια στο μπερδεμένο ποτάμι ευρύτερα των χριστιανικών αντιλήψεων και των Ευρωπαϊκών ιδεών πιο συγκεκριμένα καθρεφτίζοντας τις διαμάχες μεταξύ της απόλυτης αρχής του παπισμού και των βασιλιάδων που ήθελαν σχετιή ελευθερία. Έτσι γεννήθηκε ένας πρωτόλειος εθνικισμός, συνδεδεμένος με την βασιλική εξουσία αλλά και με την απελευθέρωση, ιδίως στη Γαλλία.
Ο Γαλλικανισμός πχ, ένα σύμπλεγμα γαλλικών εκκλησιαστικών και πολιτικών δογμάτων και πρακτικών που υποστήριζαν τον περιορισμό της παπικής εξουσίας,· χαρακτήρισε τη ζωή της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. Παρά τις διάφορες ποικιλίες του, ο Γαλλικανισμός αποτελούνταν από τρεις βασικές ιδέες:
α. ανεξαρτησία του Γάλλου βασιλιά στην παπική τάξη,
β. ανωτερότητα της οικουμενικής συνόδου έναντι του πάπα
γ. και ένωση κλήρου και βασιλιά για τον περιορισμό της παρέμβασης του Πάπα στο βασίλειο. Αν και η λέξη επινοήθηκε τον 19ο αιώνα για να προσδιορίσει τη θέση που αντιτίθεται στον Υπερμοντανισμό , ο οποίος έδινε έμφαση στην παπική εξουσία, το ίδιο το δόγμα είχε τις ρίζες του στον πρώιμο γαλλικό εθνικισμό, ειδικά στην οργανωτική δράση του Καρλομάγνου τον 8ο και 9ο αιώνα, και άνθισε συνειδητά τον 14ο αιώνα.
Η διαμάχη μεταξύ του Φιλίππου Δ΄ του Ωραίου και του Πάπα Βονιφάτιου του Η΄ (1294–1303) κατέδειξε με εντυπωσιακό τρόπο τη σύγκρουση σχετικά με τη φύση των βασιλικών και παπικών εξουσιών και τη σχέση τους με την κοινωνική δομή. Τον επόμενο ενάμιση αιώνα αναπτύχθηκε η συνοδική θεωρία, σύμφωνα με την οποία μια γενική σύνοδος αντλεί τις εξουσίες της απευθείας από τον Χριστό, ακόμη και ο πάπας πρέπει να υπόκειται στις αποφάσεις της, κι άρα συλλογικοποίησε σχετικά τον έλεγχο και τις εξουσιαστικές πρακτικές.
Σε αυτό το πλαίσιο έλαβαν χώρα δύο σημαντικά γεγονότα.
Πρώτον, κατά τις προσπάθειες τερματισμού του Μεγάλου Σχίσματος, όταν εγκαταστάθηκαν αντίπαλοι πάπες στην Αβινιόν και τη Ρώμη, ο βασιλιάς Κάρολος ΣΤ΄, μετά από μια εθνική σύνοδο επισκόπων το 1398, αποφάσισε να αποσύρει την υπακοή στον Βενέδικτο ΙΓ΄, τον πάπα της Αβινιόν, χωρίς να αναγνωρίσει τον Βονιφάτιο Θ΄ στη Ρώμη, επειδή δεν λειτουργούσε πλέον «για το κοινό καλό του λαού».
Δεύτερον, το 1438, κατά τη διάρκεια μιας άλλης εθνικής συνόδου, ο Κάρολος Ζ΄ εξέδωσε την ‘Πραγματιστική Κύρωση της Μπουρζ’, μια διακήρυξη 23 άρθρων που επιβεβαίωναν ότι ο πάπας υπόκειτο σε μια γενική σύνοδο και ότι η δικαιοδοσία του εξαρτιόταν από τη βασιλική βούληση, μια προσπάθεια αλλαγής του πόλου της απόλυτης εξουσίας. Αν και οι πάπες από τότε και στο εξής προέτρεπαν συνεχώς για την ανάκληση της ρεαλιστικής κύρωσης, δεν τα κατάφεραν μέχρι το 1516, όταν αυτή αντικαταστάθηκε από ένα κονκορδάτο που παραχωρούσε το δικαίωμα στον Γάλλο βασιλιά να διορίζει επισκόπους. Καταλαβαίνετε…
Όμως, ενάντια σε αυτές τις Πελαγιανές τάσεις, ο Γιάνσεν τόνισε τη ζημιά που προκαλείται στην ανθρώπινη φύση από το προπατορικό αμάρτημα – την έμφυτη εξαχρείωση της ανθρωπότητας λόγω της αρχέγονης πτώσης και την απαίτηση της παρέμβασης του Θεού για σωτηρία, προσληψη που πότισε μέχρι το μεδούλι τον Χριστιανικό κόσμο και κάθε μετέπειτα απόπειρα μεταβολής αφού μέσα στα πλαίσια του δημιουργήθηκε κι η τελευταία, συνδεδεμένη με πατερούληδες, με την ανάθεση, και αρχηγικές προσλήψεις ακόμη και του μετέπειτα «επαναστατικού» -ή επαναστατημένου «κοινού» (με την διττή έννοια των καταναλωτών αλλά και της συγκροτημένης συλλογικοτητας).
Αντιδρώντας και στην «σατανική σεξουαλικότητα» και τη δύναμη της λαγνείας, εξύμνησε τον παντοδύναμο χαρακτήρα της «θείας χάρης» που διατίθεται κατ’ αποκλειστικότητά από «τον Χριστό τον Λυτρωτή», και η οποία είναι το μόνο μέσο για την αποκατάσταση της ανθρωπότητας. Υποστηρίζοντας τα επιχειρήματα του Αυγουστίνου σχετικά με την αναγκαιότητα της για κάθε καλή πράξη, την αλάθητη αποτελεσματικότητα της και τον απολύτως αυθαίρετο, δηλαδή δοσμένο στη θεία προαίρεση, χαρακτήρα του προορισμού ή προκαθορισμού (φαινόμενο που ξέρετε πόσο μελέτησε ο Βέμπερ) έβαλε τις βάσεις για τη δημιουργία του καπιταλισμού ως θεϊκό σημάδι λύτρωσης και προόδου.
Το Port Royal όμως ήταν μαζί με τα άλλα μοναστήρια του κινήματος του, τοποθετημένο στις Βερσαλλίες (…) μια από τις μονές που στον σκληρό ευρωπαϊκό Μεσαίωνα διάσωζε βιβλία, πρότυπα, υπόγεια πανεπιστήμια της εποχής, που παρείχαν και στις γυναίκες σχετική ελευθερία πίσω από την σκληρή στους κανόνες της μοναστική ζωή.
Υπήρχαν συχνές αντιπαραθέσεις καθώς οι αδελφές αγωνίζονταν ενάντια στις αρχές στην εκκλησία και στην αυλή. Μέχρι τη διάλυσή του το 1709, το παρισινό αβαείο είχε μεγάλη επιρροή και συχνά βρισκόταν στα «νέα της ημέρας» όσον αφορά την καθημερινότητα του Παρισιού, και όχι μόνο.
Το κτήριο, που αρχικά ήταν ένα παριζιάνικο ξενοδοχείο, πέρασε στην κατοχή μιας ομάδας γυναικών: Η Αντζελίκ Αρνό, τότε 35 ετών, ανέλαβε την κατοχή του το 1625, στεγάζοντας με τις κατάλληλες τροποποιήσεις από την επόμενη χρονιά το κιστερκιανό μοναστηριακό γυναικείο τάγμα, ενώ υπάρχουν μελέτες που υποστηρίζουν ότι ήταν ένα γυναικείο κοινόβιο που τα μέλη του αυτοαποκαλούνταν μοναχές, μιας και η Εκκλησία ήταν ο μοναδικός χώρος που μπορούσε να προσφέρει στις γυναίκες της εποχής μια ιδιότυπη συμμετοχή στο κοινωνικό σώμα, την μεταξύ τους ‘εξερεύνηση’, και μια απόδραση από τα δεσμά του σπιτιού.
Ως αποτέλεσμα αυτής της αγοράς πάντως, η κοινότητα των Κιστερκιανών μοναχών που δούλευαν και πουλούσαν συλλογικά προϊόντα μπόρεσε να εγκαταλείψει το αρχικό τους μέρος, το Πορτ-Ρουαγιάλ-ντε-Σαμπ, μειώνοντας έτσι τον υπερπληθυσμό και τους κινδύνους της φυματίωσης που σάρωνε και ερχόμενο στην καρδια του Παρισιού, κάτι που του εξασφάλιζε επιρροή μέσω της ορατότητας.
Το 1626, το αβαείο ανεξαρτητοποιήθηκε κι άλλο, εγκατέλειψε το Κιστερκιανό Τάγμα και τέθηκε υπό την εξουσία της Αρχιεπισκοπής του Παρισιού, κι ο Σεμπαστιάν Ζαμέ, επίσκοπος της Λανγκρ, επισκοπή που ιδρύθηκε όταν αιώνες πριν είχαν αντισταθεί στους Βανδάλους, το γερμανικό φύλο που προέλαυνε, έγινε ο εκκλησιαστικός προστάτης του. όπως και να έχει οι μοναχές του Πορτ-Ρουαγιάλ υιοθέτησαν τον μεγάλο κόκκινο σταυρό στο μπροστινό μέρος των ωμοπλατών τους κι αυτή η προσαρμοσμένη κιστερκιανή εμφάνιση έγινε χαρακτηριστικό τους
Και τα δύο αβαεία του Πορτ-Ρουαγιάλ ήταν εστίες του Γιανσενισμού, ο οποίος ενσάρκωνε θρησκευτικές και πολιτικές πεποιθήσεις που θεωρούνταν αντίθετες προς τα συμφέροντα της μοναρχίας και της ιεραρχίας της Καθολικής Εκκλησίας. Ο νεότερος αδελφός της Αντζελίκ Αρνό, ο Αντουάν Αρνό, ήταν θεολόγος στη Σορβόννη και εξέχων Γιανσενιστής. Αποβλήθηκε από τη θεολογική σχολή για τις πεποιθήσεις του. Ο Γιανσενισμός θεωρούνταν απειλή ή ακόμα και αίρεση από μεγάλο μέρος της Ρωμαιοκαθολικής ιεραρχίας, (ναι τόσο διττά είναι τα πράγματα στο μπερδεμένο ποτάμι των ιδεών) ειδικά από τους Ιησουίτες. Δεδομένου ότι οι Γιανσενιστές θεωρούνταν επίσης απειλητικές για τη Μοναρχία, έγιναν στόχος και της βασιλικής εξουσίας.
Η σύγκρουση μεταξύ των Γιανσενιστών (και, ιδιαίτερα των μοναχών του Πορτ Ρουαγιάλ) και των βασιλικών και εκκλησιαστικών αντιπάλων τους διήρκεσε αρκετές δεκαετίες. Το 1661, ο ισχυρός Καρδινάλιος Μαζαρέν πέθανε και ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ ανέλαβε τον πλήρη έλεγχο της κυβέρνησης υπό την επιρροή του Ιησουίτη (….) εξομολόγου του, Αννάτ, κι η προστασία της επισκοπής της Λανγκρ για τις γυναίκες τελείωνε, ενώ πολιτικά εξελισσόταν η απαρχή της απόλυτης βασιλικής τώρα εξουσίας στην Γαλλία και στην Αγγλία. Την ίδια χρονιά πέθανε η Ηγουμένη Αντζελίκ, ενώ ο Μπλεζ Πασκάλ πέθανε το 1662, στερώντας την κοινότητα από ισχυρούς υποστηρικτές.
Οι θρησκευτικές αρχές του Πορτ Ρουαγιάλ κατάφεραν να επιβιώσουν από μια αρχική σοβαρή διαμάχη στα μέσα του 17ου αιώνα, όταν κατέληξαν σε μια ασταθή ανακωχή με τον Λουδοβίκο ΙΔ΄ το 1669 ώστε να επιβιώσουν. Κατά τη διάρκεια αυτής της διαμάχης, οι μοναχές του Πορτ Ρουαγιάλ θεωρήθηκαν ένθερμες υπερασπιστές της ελευθερίας της σκέψης τους και παρήγαγαν σημαντικά έργα σε θρησκευτικά και φιλοσοφικά θέματα, σώζοντας κι εκατοντάδες βιβλία, ρόλος των γυναικείων ιδίως μοναστηριών που αποσιωπήθηκε από την επίσημη ιστορία. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Γιανσενισμός, και ιδιαίτερα η συμβολή των μοναχών του Πορτ Ρουαγιάλ, επηρέασε τη σκέψη του Διαφωτισμού στον αγώνα κατά του βασιλικού απολυταρχισμού και για την ελευθερία της συνείδησης.
Παρά τη σημαντική επιρροή τους, οι μοναχές που αρνήθηκαν να αποκηρύξουν τις Γιανσενικές τους πεποιθήσεις εκδιώχθηκαν τον Αύγουστο του 1664 και αντικαταστάθηκαν από τις Βισταντίνες μέχρι τη Γαλλική Επανάσταση που άλλαξε, αρχικά, τα πράγματα. Τελικά, οι γυναικείες θρησκευτικές κοινότητες του Πορτ Ρουαγιάλ δεν μπόρεσαν να αντέξουν τη συνδυασμένη αντιπάθεια της Καθολικής Εκκλησίας και της γαλλικής μοναρχίας. Και οι δύο κοινότητες διαλύθηκαν από τον Κλήμη Α΄ το 1709. Τα κτίρια του αγροτικού συλλογικού αβαείου, Port-Royal des Champs, κατεδαφίστηκαν με εντολή του βασιλιά, αλλά το παρισινό αβαείο διατηρήθηκε. Μετά την αρχική χρήση του ως φυλακή, δείγμα συμβολικής λειτουργίας του δημόσιου χώρου, σήμερα εκεί στεγάζεται, επίσης συμβολικά, ένα ιδρυμένο από την 1η Γαλλική εθνοσυνέλευση νοσοκομείο.
Πηγές:
Britannica (site) Jensenism https://www.britannica.com/topic/Jansenism
McKenna, Antony (2016), “Port-Royal”, London: Routledge
Kostroun, Daniella (2003). “A Formula for Disobedience: Jansenism, Gender, and the Feminist Paradox”. The Journal of Modern History, vol. 75 (3): 483–522
Ελένη Καρασαββίδου
