Τα τελευταία καλοκαίρια, παρατηρώ το εξής φαινόμενο στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης: μόλις ξεσπάσουν οι πρώτες δασικές πυρκαγιές, οι πιο «ένθερμοι» (pun intended) υποστηρικτές της εκάστοτε κυβέρνησης σπεύδουν να μοιραστούν screenshots από την πλατφόρμα FIRMS της NASA. Στις «φλογερές» τους αναρτήσεις (two in a row), παρουσιάζουν χάρτες γεμάτους κατακόκκινες κουκκίδες, ως αδιάσειστη απόδειξη ότι «καίγεται όλη η Μεσόγειος» και «τι να κάνει κι ο πρωθυπουργός μας με τόσες φωτιές». Φέτος τη σκυτάλη πήραν και μέσα ενημέρωσης πανελλαδικής εμβέλειας. Δε λέω, αποτελεί πολύ θετική τροπή που ο κόσμος εξοικειώνεται σιγά σιγά με τα προϊόντα της δορυφορικής τηλεπισκόπησης, τα αναζητά και τα επικαλείται. Καλό είναι όμως να λυθούν κάποιες σημαντικές παρανοήσεις για το τι πραγματικά δείχνουν αυτοί οι χάρτες και το τι πρέπει να προσέχουμε όταν τους διαβάζουμε.
Τι είναι το FIRMS και τι πραγματικά δείχνουν οι κόκκινες κουκκίδες
Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά. Το Fire Information for Resource Management System (FIRMS) της NASA είναι ένα εξαιρετικό εργαλείο παρακολούθησης θερμικών ανωμαλιών σε παγκόσμια κλίμακα. Χρησιμοποιεί δορυφορικούς αισθητήρες που σαρώνουν τη Γη και ανιχνεύουν περιοχές με αυξημένη θερμοκρασία στο υπέρυθρο φάσμα. Εδώ βρίσκεται η πρώτη κρίσιμη παρανόηση: Οι κόκκινες κουκκίδες δεν είναι απαραίτητα δασικές πυρκαγιές. Είναι θερμικές ανωμαλίες – ο,τιδήποτε εκπέμπει θερμότητα πάνω από ένα συγκεκριμένο όριο σε σχέση με το περιβάλλον του. Τι μπορεί να είναι μια κόκκινη κουκκίδα; Δασική πυρκαγιά (αυτό που συνήθως υποθέτουμε), καύση γεωργικών εκτάσεων – υπολειμμάτων καλλιεργειών, βιομηχανικές εγκαταστάσεις (διυλιστήρια, χαλυβουργεία, τσιμεντοβιομηχανίες), φλόγες φυσικού αερίου (gas flares), ηφαιστειακή δραστηριότητα, ακόμη και μεγάλα parking με υπερθερμασμένη άσφαλτο το καλοκαίρι.
Πώς η χαρτογραφική γενίκευση οξύνει τις εντυπώσεις
Ακόμα όμως και όταν ξέρουμε τι δείχνει ο χάρτης, υπάρχει πάντα ο κίνδυνος αυτό που βλέπουμε να είναι μια παραμορφωμένη αποτύπωση της πραγματικότητας. Όταν βλέπουμε έναν χάρτη της Μεσογείου γεμάτο κόκκινες κουκκίδες, δε θέλει και πολύ για να παρασυρθούμε: «Φλέγεται η Μεσόγειος!». Δε λέω, σε κάποιο βαθμό θα ισχύει. Ας έχουμε όμως στα υπόψιν μας ότι σε χάρτες μικρής κλίμακας, δηλαδή σε χάρτες που απεικονίζουν μεγάλες εκτάσεις, τα γεωγραφικά στοιχεία υφίστανται αναγκαστική απλοποίηση και οπτική ενίσχυση προκειμένου να παραμείνουν ορατά και αναγνωρίσιμα. Με απλά λόγια: για να δείξουμε μεγάλες περιοχές σε μικρές οθόνες, πρέπει να μεγεθύνουμε δυσανάλογα τα σύμβολα (εν προκειμένω τις κόκκινες κουκκίδες), αλλιώς δεν θα φαίνονται καθόλου. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται χαρτογραφική γενίκευση (cartographic generalization), αποτελεί θεμελιώδη αρχή της χαρτογραφίας, και αναποφευκτα παραμορφώνει την πραγματικότητα που προσπαθεί να αποτυπώσει ο χάρτης.
Ενδεικτικά, ο χάρτης της Εικόνας 1 παρουσιάζει τις θερμικές ανωμαλίες που καταγράφηκαν την περίοδο 21-27 Ιουλίου 2025 και καλύπτει μια μεγάλη γεωγραφική έκταση, που περιλαμβάνει την Ευρώπη, τη Β. Αφρική και τη Μ. Ανατολή. Σε αυτόν τον χάρτη, η Σικελία φαίνεται σχεδόν ολόκληρη καλυμμένη από κόκκινες κουκκίδες, δημιουργώντας την εντύπωση ότι καίγεται από άκρη σε άκρη. Ο χάρτης της Εικόνας 2 παρουσιάζει τα ίδια ακριβώς δεδομένα, αλλά σε μεγαλύτερη κλίμακα, εστιάζοντας στη Σικελία. Με βάση αυτόν τον χάρτη, η έκταση των θερμικών ανωμαλιών μάλλον είναι αρκετά μικρότερη από ό,τι νομίζαμε κοιτώντας τον πρώτο.
Εικόνα 1: Χάρτης θερμικών ανωμαλιών σε Ευρώπη, Βόρεια Αφρική & Μέση Ανατολή, για την περίοδο 21-27 Ιουλίου 2025, σύμφωνα με το σύστημα FIRMS της NASA. Εικόνα 2: Χάρτης θερμικών ανωμαλιών στη Σικελία, για την περίοδο 20-27 Ιουλίου 2025, σύμφωνα με το σύστημα FIRMS της NASA
Το μωσαϊκό επταημέρου που παρουσιάζεται ως «τώρα»
Τέλος, ένα ζήτημα μικρότερης σημασίας, αλλά όχι αμελητέο, είναι ότι συχνά πολλοί χρήστες κοινοποιούν χάρτες που δείχνουν τις θερμικές ανωμαλίες των τελευταίων επτά ημερών, παρουσιάζοντάς τους ως «την τρέχουσα κατάσταση». Αυτό όμως μοιάζει με το να δείχνουμε όλες τις βροχοπτώσεις της εβδομάδας σε έναν χάρτη και να ισχυριζόμαστε ότι «βρέχει παντού αυτή τη στιγμή». Τα χρονικά μωσαϊκά έχουν τη χρησιμότητά τους, καθώς αποτυπώνουν τις θερμικές ανωμαλίες στην επιλεγμένη χρονική περίοδο, αρκεί να είναι κάθε φορά ξεκάθαρο τι ακριβώς δείχνουν και πώς το εντάσσουμε στην επιχειρηματολογία μας.
Φυσικά, όλα αυτά δεν τα αναφέρω για να υποβαθμίσω τη σοβαρότητα των πυρκαγιών ή για να πω ότι δεν πρέπει να μας ανησυχεί το φαινόμενο. Το αντίθετο: οι δασικές πυρκαγιές είναι πλέον ολοένα και πιο καταστροφικές και το έργο της πολιτικής προστασίας είναι εξαιρετικά δύσκολο. Η πραγματικότητα είναι αρκετά ανησυχητική από μόνη της. Δεν χρειάζονται υπερβολές. Γιατί όταν διαστρεβλώνουμε ή παρερμηνεύουμε τα δεδομένα, είτε ηθελημένα είτε από άγνοια, κινδυνεύουμε να οδηγήσουμε τη δημόσια συζήτηση σε επικίνδυνες ατραπούς, προκαλώντας αδικαιολόγητο πανικό, αποπροσανατολίζοντας τους πολίτες και τελικά υπονομεύοντας την εμπιστοσύνη στους επιστήμονες και τους αρμόδιους φορείς.
