* Γράφει η Ποθεινή Βαϊούλη, επίκουρη καθηγήτρια του Παιδαγωγικού Τμήματος της Σχολής Ανθρωπιστικών Επιστημών, Εκπαίδευσης και Κοινωνικών Επιστημών, του Πανεπιστημίου Λουξεμβούργου, με γνωστικό αντικείμενο «Τυπική μάθηση στην προσχολική ηλικία»
Στην Ευρώπη, οι θερμοκρασίες αυξάνονται με διπλάσιο ρυθμό από τον παγκόσμιο μέσο όρο, οδηγώντας σε ταχεία κλιματική αλλαγή και αύξηση της συχνότητας και σοβαρότητας των ακραίων καιρικών φαινομένων. Οι καιρικές καταστροφές συνιστούν ένα από τα σοβαρότερα παγκόσμια ανθρωπιστικά προβλήματα, με σοβαρές επιπτώσεις όχι μόνο στην οικονομία των ευρωπαϊκών χωρών (CRED, 2018), αλλά και στην ποιότητα ζωής, τη σωματική και ψυχική υγεία των πολιτών (Pettoello-Montovani et al., 2016). Μολονότι οι ενήλικες πιθανόν να βιώνουν παροδική δυσφορία από τους κινδύνους που προκαλούν τα ακραία καιρικά φαινόμενα, ο αντίκτυπος αυτών των κινδύνων και καταστροφών είναι ιδιαίτερα έντονος στους ευάλωτους πληθυσμούς, και ειδικότερα στα παιδιά. Έρευνες (CRED, 2018) δείχνουν ότι μεγάλος αριθμός παιδιών επηρεάζεται σημαντικά από τις καιρικές καταστροφές, με συνέπειες στην εκπαίδευση, τη διαβίωση και την ευημερία τους. Για παράδειγμα, παιδιά που εκτίθενται σε τέτοιες καταστροφές συχνά εμφανίζουν υψηλό άγχος και ψυχοπαθολογικά συμπτώματα που δεν υποχωρούν με την πάροδο του χρόνου (Newman et al., 2014). Συνεπώς, είναι κρίσιμο να ληφθούν μέτρα ετοιμότητας για διάφορα σενάρια καταστροφών, με έμφαση στην ενίσχυση της ανθεκτικότητας και την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή για τα παιδιά και τις οικογένειές τους.
Η ψυχική ανθεκτικότητα ορίζεται ως η ικανότητα του ατόμου να προσαρμόζεται θετικά και να ευδοκιμεί παρά τις αντιξοότητες (Folostina et al., 2015). Στην περίπτωση των παιδιών, ενισχύει την ικανότητά τους να αποδέχονται τις προκλήσεις και να διαχειρίζονται αποτελεσματικά τις δυσκολίες, την απογοήτευση και την αποτυχία. Αυτή η ψυχολογική δύναμη υποστηρίζεται από ένα δίκτυο ψυχολογικών, κοινωνικών, θεσμικών, πολιτισμικών και περιβαλλοντικών πόρων (Höltge et al., 2021). Το σχολείο αποτελεί ένα τέτοιο σημαντικό πλαίσιο για την ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας, καθώς συμβάλλει στην αίσθηση του ανήκειν των παιδιών, την κοινωνικο-συναισθηματική τους ανάπτυξη και την ακαδημαϊκή τους επιτυχία, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσης. Αναγνωρίζοντας, λοιπόν, τον σημαντικό ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει το σχολείο, είναι απαραίτητο να αναπτυχθούν σχολικά προγράμματα που προάγουν την ανθεκτικότητα και την ευημερία των παιδιών. Στο πλαίσιο αυτό, εξετάζονται τέτοιες πρωτοβουλίες στην Ελλάδα, με στόχο τον εντοπισμό θεσμικών προσπαθειών για τον μετριασμό των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και την οργάνωση προγραμμάτων για την προσαρμογή και προστασία των παιδιών.
Η περίπτωση της Ελλάδας
Η Ελλάδα αντιμετωπίζει σημαντικούς περιβαλλοντικούς και κλιματικούς κινδύνους, παρουσιάζοντας υψηλή τρωτότητα σε καιρικά φαινόμενα σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο (JRC vulnerability index report, Sibilia et al., 2024). Τα τελευταία χρόνια, μια σειρά από φαινόμενα όπως πλημμύρες (π.χ. Μάνδρα 2017, Θεσσαλία 2023) και πυρκαγιές (π.χ. Μάτι 2018, Εύβοια 2021, Έβρος 2023) έχουν προκαλέσει θανάτους, σημαντικές οικονομικές ζημιές και έντονα κοινωνικά προβλήματα. Ιδιαίτερα τα παιδιά επηρεάζονται σημαντικά, βιώνοντας τις μακροχρόνιες αρνητικές συνέπειες αυτών των φαινομένων. Για παράδειγμα, οι πυρκαγιές του 2023 έπληξαν 30.000 παιδιά (UNICEF report, 2023), ενώ οι πλημμύρες στη Θεσσαλία επηρέασαν πολλούς μαθητές, διαταράσσοντας την καθημερινότητά τους και επηρεάζοντας την υγεία τους.
Σε θεσμικό επίπεδο, η Ελλάδα υιοθέτησε την Εθνική Στρατηγική Προσαρμογής (ΕΣΠ) το 2016. Το έργο LIFE-IP ADAPTInGR (2019-2026), υπό την εποπτεία του Οργανισμού Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ), αποτελεί το κύριο πλαίσιο προσαρμογής της Ελλάδας στην κλιματική αλλαγή. Το 2022, το Υπουργείο Παιδείας ανακοίνωσε τη συμμετοχή σχολικών μονάδων όλων των τύπων στο LIFE-IP ADAPTInGR με στόχο την κινητοποίηση των σχολείων και την ενημέρωση των μαθητών για την κλιματική αλλαγή μέσα από θεματικά εργαστήρια για τους μαθητές και προγράμματα συνεχιζόμενης εκπαίδευσης για τους εκπαιδευτικούς. Παρόμοιες δράσεις οργανώνονται σε σχολικές δομές της χώρας στα πλαίσια του Erasmus+ Key Action 122 (KA 122). Παρόλα αυτά, αυτές οι δράσεις αφορούν μικρό αριθμό συμμετεχόντων και απευθύνονται κυρίως σε δευτεροβάθμια σχολεία. Συνεπώς, διαπιστώνεται ένα κενό ως προς την ύπαρξη πρωτοβουλιών που απευθύνονται στους μικρότερους μαθητές του δημοτικού, καθώς και προγραμμάτων που να είναι ενσωματωμένα στο ημερήσιο σχολικό πρόγραμμα.
Παρεμβάσεις για την Ευημερία των Παιδιών στην Ελλάδα
Μια πρόσφατη έκθεση (Dikaios et al., 2024) διερεύνησε σε μαθητές και εκπαιδευτικούς στις περιφέρειες Αττικής και Θεσσαλίας τον αρνητικό αντίκτυπο της κλιματικής κρίσης στα εγγενή δικαιώματα των παιδιών στη ζωή, την επιβίωση, την προστασία, την ανάπτυξη, τη συμμετοχή και την ελεύθερη έκφραση. Στα αποτελέσματα της έκθεσης τονίζονται η έλλειψη επαρκών μέτρων για την προστασία των δικαιωμάτων και της ευημερίας των παιδιών όσον αφορά τις σχολικές υποδομές καθώς και η έλλειψη πολιτικών και πρακτικών προγραμμάτων για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των αναγκών τους στο σχολικό πλαίσιο.
Ανάπτυξη προγραμμάτων στο σχολικό πλαίσιο
Λαμβάνοντας υπόψη τον ρόλο των σχολείων για την υποστήριξη παιδιών σε κρίση, η Νικολαραΐζη και οι συνάδελφοί της (2021) διερεύνησαν το ρόλο ενός προγράμματος εκπαίδευσης για την διαχείριση καταστροφών (Disaster Education) στην Ελλάδα. Η έρευνά τους εστίασε στην προσβασιμότητα και την συμμετοχή παιδιών με αισθητηριακές αναπηρίες σε εργαστήρια σχετικά με την διαχείριση καταστροφών στην Ελλάδα. Τα αποτελέσματα υπογράμμισαν την ανάγκη για ένα ισχυρό δίκτυο υποστήριξης για ευάλωτους πληθυσμούς, ιδίως παιδιά με αναπηρίες. Επίσης, αναδείχθηκε η σημασία της συμπερίληψης των απόψεων των παιδιών και των νέων στον σχεδιασμό πολιτικών και πρακτικών για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας και τη διαχείριση κινδύνου.
Μία άλλη ερευνητική ομάδα ((Passadeli et al., 2024) ασχολήθηκε με την ανάλυση του σχολικού μαθήματος της Γεωγραφίας ως εργαλείο στην εκπαίδευση για την Μείωση του Κινδύνου Καταστροφών (Disaster Risk Education). Η ανάλυση κατέδειξε ότι μονολότι το μάθημα περιγράφει φυσικά φαινόμενα- παραλείπει να εξετάζει τις κοινωνικο-συναισθηματικές επιπτώσεις και την ευημερία των πολιτών από τις καταστροφές. Οι συγγραφείς τονίζουν την ανάγκη αναθεώρησης του αναλυτικού προγράμματος της Γεωγραφίας ώστε να αντικατοπτρίζει ολιστικά τις σύγχρονες οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες των φυσικών καταστροφών.
Τέλος, η σημασία της εκπαίδευσης για τους κινδύνους από ακραία καιρικά φαινόμενα στα ελληνικά σχολεία έχει διερευνηθεί μέσω της εκπαίδευσης STEAM (Mereli et al., 2023). Στόχος ήταν η υποστήριξη παιδιών 8-10 ετών, συμπεριλαμβανομένων αυτών με αναπηρίες, στην ανάπτυξη κριτικής σκέψης και δεξιοτήτων επίλυσης προβλημάτων σχετικά με τους φυσικούς κινδύνους. Στα πλαίσια αυτού του προγράμματος σχεδιάστηκε ένα συμπεριληπτικό πρόγραμμα διάρκειας τριών μηνών για μαθητές δημοτικού, με δραστηριότητες ενσωματωμένες στα μαθήματα των φυσικών επιστημών, της τεχνολογίας, των τεχνών και των μαθηματικών. Τα ευρήματα υπογραμμίζουν τη δυνατότητα που παρέχουν τέτοια προγράμματα για την ενδυνάμωση των μαθητών δημοτικού απέναντι στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, προσφέροντας σημαντικά μαθησιακά και κοινωνικο-συναισθηματικά οφέλη.
Συμπεράσματα
Οι κίνδυνοι και οι καταστροφές από ακραία καιρικά φαινόμενα θέτουν σε κίνδυνο το δικαίωμα των παιδιών σε ένα καθαρό, υγιές και βιώσιμο περιβάλλον. Λαμβάνοντας υπόψη τις σοβαρές και μακροχόνιες συνέπειες της κλιματικής αλλαγής στην ευημερία των παιδιών, η ενίσχυση δικτύων ανθεκτικότητας για τα παιδιά και η πρόσβαση σε πόρους ενσωματωμένους στην εκπαίδευσή τους αποτελούν σημαντικούς άξονες για την φροντίδα τους. Σε αυτό το πλαίσιο προτείνονται:
- Η περαιτέρω εκπαίδευση και ψυχοεκπαίδευση του σχολικού προσωπικού για τη στήριξη των μαθητών απέναντι στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής
- Η ενίσχυση της συνεργασίας με τους ίδιους τους μαθητές και τις οικογένειες τους με στόχο τη συμπερίληψη των απόψεών τους στον σχεδιασμό πολιτικών και πρακτικών για την ενίσχυση της ανθεκτικότητας
- Η ανάπτυξη στρατηγικών σε θεσμικό και σχολικό επίπεδο για τη διασφάλιση της βιωσιμότητας των σχετικών σχολικών προγραμμάτων με έμφαση στην ενσωμάτωση τους στις καθημερινές σχολικές δραστηριότητες.
Με αυτόν τον τρόπο, το σχολείο θα μπορέσει να ανταποκριθεί πιο αποτελεσματικά στον σύγχρονο κοινωνικό και εκπαιδευτικό του ρόλο σχεδιάζοντας και εφαρμόζοντας προγράμματα που προωθούν την ψυχική ανθεκτικότητα και την ευημερία των παιδιών απέναντι στους κινδύνους της κλιματικής αλλαγής και την αυξανόμενη συχνότητα και ένταση των ακραίων καιρικών φαινομένων στην Ελλάδα.
Πρώτη δημοσίευση του Άρθρου στο Ινστιτούτο ΕΝΑ
Πηγές
Centre for Research on the Epidemiology of Disasters – CRED. 2018 Review of Disaster Events. Supplementary Information. Brussels: UC Louvain. Available at: https:// www.cred.be/2018-review-disaster-events. Accessed 27 May 2025.
Dikaios G, Vlachakis S, Kerentzi P, Tsoutsi V and Terezaki M, (2024). Climate Landscape Analysis for Children in Greece, UNICEF & ELIAMEP
Folostina, R., Tudorache, L., Michel, T., Erzsebet, B., Agheana, V., & Hocaoglu, H. (2015). Using Play and Drama in Developing Resilience in Children at Risk. Procedia – Social and Behavioral Sciences, 197(February 2015), 2362–2368. https://doi.org/10.1016/j.sbspro.2015.07.283
Höltge, J., Theron, L., Cowden, R. G., Govender, K., Maximo, S. I., Carranza, J. S., … & Ungar, M. (2021). A cross-country network analysis of adolescent resilience. Journal of Adolescent Health, 68(3), 580-588.
Mereli, A., Evelpidou N., Psycharis, S., Drinia, H., Antonarakou, A., Mereli, M., & Maria, T. (2023). Education of students from Greek schools regarding natural disasters through STEAM. Eurasia Journal of Mathematics, Science and Technology Education, 19(8), em2314. https://doi.org/10.29333/ejmste/13437
Newman, E., Pfefferbaum, B., Kirlic, N., Tett, R., Nelson, S., & Liles, B. (2014). Meta-analytic review of psychological interventions for children survivors of natural and man-made disasters. Current Psychiatry Reports, 16(9), 462. https://doi.org/10.1007/s11920-014-0462-z
Nikolaraizi, M., Argyropoulos, V., Papazafiri, M., & Kofidou, C. (2021). Promoting accessible and inclusive education on disaster risk reduction: the case of students with sensory disabilities. International Journal of Inclusive Education, 1-15.
Nikolaraizi, M., Argyropoulos, V., Papazafiri, M., & Kofidou, C. (2021). Promoting accessible and inclusive education on disaster risk reduction: the case of students with sensory disabilities. International Journal of Inclusive Education, 1-15.
Passadelli, A., Klonari E., Nikolarea, E (2024). Disaster risk reduction education in geography at schools in Greece. Research Journal Education, 15, 1-12, https://doi.org/10.32861/rje.101.1.12
Pettoello-Mantovani M, Namazova-Baranova L, Ehrich J. (2016). Integrating and rationalizing public healthcare services as a source of cost containment in times of economic crises. Ital J Pediatr, 18 – 42.
Sibilia, A., Eklund, G., Marzi, S., Valli, I., Bountzouklis, C., Roeslin, S., Rodomonti, D., Salari, S., Antofie, T.E. and Corbane, C. (2024) ‘Developing a multi-level European-wide composite indicator to assess vulnerability dynamics across time and space’, International Journal of Disaster Risk Reduction, 113, p. 104885. doi: 10.1016/j.ijdrr.2024.104885
UNICEF, 2023. Press release: Children in need of support as wildfires rage across Greece. https://www.unicef.org/press-releases/children-need-support-wildfires-rage-across-greece
