Διάβασα τις προάλλες ένα άρθρο στο οποίο αναφερόταν στο αναρχικό κίνημα στη χώρα μας. Σύμφωνα με αυτό, μεγάλος αριθμός όσων αυτοχαρακτηρίζονται ως «αντιεξουσιαστές», δεν είναι παρά δημόσιοι υπάλληλοι που διαδηλώνουν για να διατηρήσουν τα προνόμιά τους. Το άρθρο επίσης υποστήριζε ότι εξαιτίας της δομής του ελληνικού κράτους, ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα, κάθε πράξη και κίνηση περνάει μέσα από τον κρατικό μηχανισμό, ο οποίος μάλιστα χαρακτηρίζεται από πελατειακές σχέσεις και πατρωνία. Ποια σχέση έχει λοιπόν ο αναρχισμός (ή αναρχία) ως ιδεολογία με το κράτος και την ιδιοκτησία; Και τι τέλος πάντων είναι ο αναρχισμός;
Αρχικά, πολλές από τις ιδέες που θεωρούνται ως αναρχικές, μπορούν να βρεθούν ήδη σε στοχαστές του 18ου αιώνα: πρόκειται για τους «ουτοπικούς Σοσιαλιστές», Weitlieg, Fourier, Saint Simon, Buonorotti, Babev και Godwin, που επηρεασμένοι από τον αντίκτυπο που είχε στον κόσμο η Γαλλική Επανάσταση, οραματίστηκαν μια νέα κοινωνική εξέγερση, που θα προετοιμαζόταν από τη συνωμοτική δράση οργανωμένων ομάδων. Αυτό που παρέλειψαν όμως, ήταν η αναγκαία προτεραιότητα μιας οικονομικής μεταβολής έναντι των όποιων πολιτικών μεταρρυθμίσεων. Γι’ αυτό και χαρακτηρίστηκαν «ουτοπικοί» από τον Marx, σε αντίθεση με τον «επιστημονικό» σοσιαλισμό, τον οποίο κήρυττε ο ίδιος. Παρ’ όλα αυτά, η επιρροή των ουτοπικών Σοσιαλιστών στο αναρχικό κίνημα στάθηκε ισχυρή. Από τότε έγινε μάλιστα εμφανής ο διττός χαρακτήρας που θα έπαιρνε αργότερα το αναρχικό κίνημα: πρόκειται για ιδεολογία που συνδυάζει τον ορθολογισμό του Διαφωτισμού με μια θρησκευτική σχεδόν αφιέρωση στα ιδεώδη της.
Ωστόσο, πρώτος αναρχικός στοχαστής υπήρξε ο Proudhon (Προυντόν), ο οποίος επηρεασμένος από την ορθολογιστική σκέψη του Hegel (Χέγκελ), την ηθική του Kant (Καντ) και την ανθρωπολογία του Rousseau (Ρουσό), διατύπωσε την άποψη ότι η ατομική ιδιοκτησία είναι άδικη. Το σύνθημά του «η ιδιοκτησία είναι κλοπή» υπήρξε χαρακτηριστικό και μέχρι σήμερα αναγνωρίζεται ως το διακριτικό της αναρχικής ιδεολογίας.
Ο Proudhon διατύπωσε επίσης το σύνθημα «Καταστροφή και Ανοικοδόμηση», σύμφωνα με το οποίο πρέπει να διαλυθεί το οργανωμένο κράτος και να αντικατασταθεί από μικρές αυτοδιοικούμενες κοινότητες, όπου μοναδικό κίνητρο για την παραγωγή και την κυκλοφορία των αγαθών θα είναι η αμοιβαία συνεργασία.
Σχηματικά λοιπόν, ο αναρχισμός θα μπορούσε να οριστεί ως η ιδεολογία που στοχεύει σε μια αταξική κοινωνία χωρίς κανενός είδους εκμετάλλευση, με οριζόντια οργάνωση και κοινοκτημοσύνη.
Υπάρχουν διάφορες κατηγορίες αναρχισμών και αρκετοί εκπρόσωποι μέχρι σήμερα. Ενώ ο Proudhon ήταν ο πρώτος και ίσως ο σημαντικότερος θεωρητικός της Αναρχίας, ο μεγαλύτερος επαναστατικός εκπρόσωπός της ήταν ο Bakunin (Μπακούνιν). Με αυτόν το αναρχικό κίνημα τον 19ο αιώνα ξεκίνησε τη δράση του στον κόσμο, ιδρύοντας πολλές μυστικές ενώσεις που καλούσαν τον λαό σε εξέγερση, ενώ άσκησε μεγάλη επίδραση στη «Διεθνή Ένωση Εργατών» (γνωστή και ως Α’ Διεθνή). Εκεί ο Bakunin και οι Αναρχικοί σύντροφοί του ήρθαν σε σύγκρουση με τον Marx και τους δικούς του υποστηρικτές, για το ποια ομάδα, οι Μαρξιστές ή οι Αναρχικοί, θα αναλάβει τα ηνία του σοσιαλιστικού κινήματος. Ειδοποιός διαφορά του Marx με τον Bakunin ήταν ότι ο πρώτος επεδίωκε τη δικτατορία του προλεταριάτου, ενώ ο δεύτερος ζητούσε την άμεση κατάργηση του κράτους, επειδή πίστευε ότι υπήρχε σοβαρός κίνδυνος να αντικατασταθεί μια παλιά μορφή αδικίας από μια καινούργια.
Τελικά, λόγω της ατυχούς σχέσης του Bakunin με το νεαρό τρομοκράτη Nietsayev (Νετσάγεφ), αλλά και πονηρής στρατηγικής λασπολογίας εναντίον του από τον Marx, ο τελευταίος πέτυχε να επιβληθούν οι απόψεις του στη Διεθνή, παραμερίζοντας τους Αναρχικούς. Το μόνο που κατάφερε να κάνει ο Bakunin ήταν να ιδρύσει μέσω των πιστών συντρόφων του επαναστατικές οργανώσεις: σημαντικότερες ήταν στην Ιταλία (με αρχηγό τον Malatesta) και στην Ισπανία (με αρχηγό τον Fanelli). Μάλιστα, στην Ισπανία η Αναρχία θα αποκτήσει πολλούς πιστούς οπαδούς και θα οδηγήσει σε επανάσταση μερικές δεκαετίες αργότερα.
Ο τρίτος μεγάλος Αναρχικός ήταν ο πρώην Ρώσος πρίγκιπας και αναρχικός φιλόσοφος Pyotr Kropotkinν (Πιότρ Κροπότκιν). Σύμφωνα με εκείνον, τόσο ο Κυβερνητικός όσο και ο Θρησκευτικός Σοσιαλισμός εφαρμόστηκαν αλλά απέτυχαν να εκφράσουν και να καθοδηγήσουν το διεθνές προλεταριάτο σε εξέγερση. Τότε η Διεθνής Ένωση εργατών δημιούργησε ένα τρίτο είδος, τον Κολεκτιβιστικό Σοσιαλισμό, ο οποίος υποστηρίζει την αιχμαλωσία του κράτους από τους εργάτες και τους αγρότες και έπειτα τη διανομή των αγαθών: πρόκειται για τον μαρξιστικό Σοσιαλισμό.
Εδώ γίνεται ξεκάθαρη η κύρια διαφορά ανάμεσα στο Μαρξισμό και την Αναρχία: ο Kropotkin απορρίπτει σθεναρά την αιχμαλωσία του κράτους, τονίζοντας πως ένας νέος μηχανισμός εξουσίας απλώς θα άλλαζε τα πρόσωπα των καταπιεστών, όχι όμως και την καταπίεση γενικά. Πάγια αντίληψη του Kropotkin αλλά και των υπόλοιπων αναρχικών είναι ότι οι άνθρωποι που ασκούν εξουσία κατά κανόνα διαφθείρονται από αυτή και τείνουν να είναι άδικοι. Για το λόγο αυτό, εισηγείται ένα τέταρτο είδος Σοσιαλισμού, την Αναρχία (που ο ίδιος ονομάζει «Ελευθεριακό Σοσιαλισμό»), ένα καθεστώς όχι κρατών αλλά χαλαρά συνδεδεμένων κοινοτήτων, όπου οι παραγωγικές σχέσεις θα βασίζονται στην ελεύθερη συνεργασία των ανθρώπων, αλλά και στην καλή τους διάθεση. Για τον Kropotkin, ο μόνος Σοσιαλισμός-Κομουνισμός που μπορεί να έχει επιτυχία στην πράξη είναι η Αναρχία, αφού μονάχα εκείνη αναγνωρίζει τόσο την απαράγραπτη αξία κάθε ατόμου, όσο και τον θεμελιώδη ρόλο της σύγκρουσης στην κοινωνική ζωή. Στα τέλη του 19ου αιώνα, οι αναρχικές ιδέες είχαν ήδη πλατιά απήχηση στο λαό και είχαν αρχίσει να τροφοδοτούν βίαιες αντικαθεστωτικές πράξεις με οργανωμένες ένοπλες ομάδες που έστηναν ενέδρα σε συγκεκριμένους στόχους. Μάλιστα, περιελάμβαναν και μεγάλη ποικιλία τάσεων: από τον ατομικισμό του Nietzsche και του Stirner μέχρι τις ιδέες περί μη βίας του Tolstoy, αυτή η πολυμορφία θα αποτελέσει πόλο έλξης του αναρχικού κινήματος, αλλά θα σταθεί και ένα μη παρακάμψιμο εμπόδιο στην οργάνωση των μελών του.
Συγκεκριμένα, στην πατρίδα του Bakunin, τη Ρωσία, μετά την Οκτωβριανή επανάσταση θα κυριαρχήσουν οι Μαρξιστές, οι Αναρχικοί με εκπρόσωπο τον Kropotkin θα προειδοποιήσουν ότι κινδυνεύει να εδραιωθεί μια νέα δικτατορία. Το αποτέλεσμα θα είναι να διωχτούν και να αφανιστούν ολοκληρωτικά από τους Μπολσεβίκους. Αντίθετα, στην Ισπανία κατά την περίοδο του Εμφυλίου (1936-1939), θα ξεσπάσει μια αιματηρή επανάσταση, στην οποία θα συγκρουστούν οι υπέρμαχοι της δημοκρατίας με το στρατηγό και δικτάτορα Francisco Franco. Τότε χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το γνωστό αναρχικό σύμβολο με τον κύκλο και το κεφαλαίο γράμμα Α μέσα του, ως σύμβολο στα κράνη κάποιον στρατιωτών του Δημοκρατικού Στρατού.
Τελικά, εντός των Δημοκρατικών δυνάμεων θα προκύψει το 1937 μια νέα σύγκρουση: οι Αναρχικοί θα έρθουν αντιμέτωποι με τους Μαρξιστές, με αποτέλεσμα τη νίκη των τελευταίων και την οριστική παύση της πολιτικής δύναμης του αναρχικού κινήματος.
Μετά από την ήττα της στον ισπανικό εμφύλιο, η Αναρχία περιορίστηκε στο θεωρητικό επίπεδο της ιδεολογίας, χωρίς όμως να πάψει να ασκεί γοητεία, αν κρίνει κανείς από τον Μάη του ’68.
Ο λόγος που οι ιδέες της εξακολουθούν να ελκύουν τα πλήθη και ιδιαίτερα στις νεαρές ηλικίες, εντοπίζεται από το συγγραφέα στους ειλικρινείς και ασκητικούς ανθρώπους που τον κήρυξαν, στην απόλυτη εναλλακτική που προσφέρει απέναντι στην κοινωνική αδικία των σύγχρονων βιομηχανικών κοινωνιών, καθώς και στην επιμονή με τον οποία υπερασπίζεται την ανθρώπινη ελευθερία από κάθε κυριαρχική διάθεση μιας κεντρικής εξουσίας.
Αυτή η αδιαπραγμάτευτη προάσπιση της ελευθερίας ήταν που δικαίωσε τις προβλέψεις των αναρχικών για το δικτατορικό χαρακτήρα που έλαβε ο μαρξιστικός κομουνισμός, συγχρόνως όμως στάθηκε η βασική αιτία που το κίνημα απέτυχε να οργανωθεί σε κομματικό σχήμα με επιρροή στο ιστορικό γίγνεσθαι.
Τελικά, τα αναρχικά κινήματα τείνουν να παραγνωρίζονται εξαιτίας της αποτυχίας τους να κυριαρχήσουν στους αντιπάλους τους, οι οποίοι πάντα προέρχονταν από δύο τουλάχιστον κατευθύνσεις. Σύμφωνα με τον Kropotkin, αυτό που εμείς αποκαλούμε «κράτος» δεν είναι παρά μια πρόσφατη εφεύρεση του 16ου αιώνα, με θεμελιωτές τους βασιλείς και το ιερατείο, με σκοπό να διασφαλιστούν νομικά τα οικονομικά τους συμφέροντα.
Ούτως ή άλλως, η πραγματική βάση κάθε κοινωνίας δεν είναι οι καταναγκασμοί αλλά μάλλον το συναίσθημα του καθήκοντος και της συμπάθειας των πολιτών. Γι’ αυτό, ο αποτελεσματικότερος τρόπος να διατηρηθεί μια σταθερή κοινωνική ηθική δεν είναι η καταστολή, ούτε καν η εκπαίδευση, αλλά η οικειοθελής αλληλοϋποστήριξη μεταξύ των ατόμων.
Όσο για το πασίγνωστο πια σύμβολο των αναρχικών με τον κύκλο και το κεφαλαίο «Α» μέσα του, είναι παρμένο από μια φράση του Proudhon: A(narchie) est o(rde) («η αναρχία είναι τάξη», που σημαίνει ότι η αναρχία ως σύστημα διέπεται και αυτή από μια μορφή τάξης και δεν είναι απλώς ακυβερνησία και μπάχαλο).
Προχωράμε έτσι αβίαστα στο ερώτημα: τι σχέση έχουν όλα αυτά με ό,τι αποκαλούμε «αναρχία» και «αναρχισμό» εδώ στην Ελλάδα; Όπως υποψιάζεστε, καμία. Ο αναρχικός που διαμαρτύρεται επειδή του έκοψαν το επίδομα, όπως συνήθως συμβαίνει εδώ, δεν είναι αναρχικός. Ούτε φυσικά είναι «αντιεξουσιαστές» εκείνοι οι αντικοινωνικοί κουκουλοφόροι που έχουν στήσει καθεστώς βίας και ανομίας στα ελληνικά Πανεπιστήμια, χαρακτηρίζοντας «φασίστα» και τραμπουκίζοντας όποιον δε συμμερίζεται τις απόψεις τους. Επιπλέον, αντίθετα με ό,τι νομίζουμε, ο αναρχισμός δεν ταυτίζεται απόλυτα με την Αριστερά: αρκεί να αναφερθεί ότι μια υποκατηγορία του ονομάζεται «αναρχοκαπιταλισμός». Μάλιστα, το αναρχικό κίνημα πλησιάζει αρκετά με ένα κίνημα που ανήκει στη φιλελεύθερη παράδοση, αποκαλείται «λιμπερταριανισμός» (ελευθεροκρατία) και στις Η.Π.Α. κερδίζει έδαφος τελευταία. Κεντρικό σύνθημά του: «η φορολογία είναι κλοπή». Αλλά αυτό είναι μια τελείως άλλη ιστορία.