Ψηφιοποίηση των αγορών και αντίκτυπος στην οικονομία και στο επιχειρείν

Πώς ορίζεται η ψηφιοποίηση

Η ψηφιοποίηση έχει συνδεθεί με μια στενή έννοια στην Ελληνική, στην Αγγλική, όμως, αντιστοιχίζεται με δύο όρους: το digitization, το οποίο αφορά στον παραδοσιακό ορισμό που δίδεται και στην Ελληνική και το digitalization, το οποίο είναι μια νέα έννοια- πολύ ευρύτερη.

Λεπτομερέστερα, το digitization συνδέεται με τη διαδικασία μετατροπής πληροφοριών (έγγραφα, εικόνες, κείμενα) από φυσική σε ψηφιακή μορφή. Για παράδειγμα, ένα έντυπο έγγραφο, το οποία μέσα από τη διαδικασία της σάρωσης μετατρέπεται σε PDF αρχείο, το οποίο δύναται έκαστος να το αποθηκεύει και να το μεταβιβάζει δια μέσου των ηλεκτρονικών μέσων, ήτοι υπολογιστών, tablet, κινητών.

Το digitalization, από την άλλη, είναι συνέργεια επιμέρους διαδικασιών ψηφιοποίησης (digitization) για τη βελτίωση επιχειρηματικών διεργασιών, π.χ. το «σκανάρισμα» του παραπάνω αρχείου, το οποίο αποθηκεύεται σε έναν υπολογιστή και στη συνέχεια μεταφορτώνεται στο cloud1 και από εκεί κοινοποιείται στα στελέχη ενός οργανισμού, προσδίδοντας πρόσβαση από οποιαδήποτε συσκευή συνδεδεμένη στο διαδίκτυο και συνάμα τεράστιες δυνατότητες επικοινωνίας και μεταφοράς πληροφοριών.

Σύμφωνα με ανάλυση της ΕΚΤ2 «η ψηφιοποίηση μπορεί να ιδωθεί ως ένα τεχνολογικό σοκ, το οποίο επηρεάζει τα κύρια μακροοικονομικά μεγέθη, κυρίως μέσω του ανταγωνισμού, της παραγωγικότητας, των επιδράσεων στην απασχόληση, καθώς και μέσα από την αλληλεπίδραση μεταξύ οργανισμών και διακυβέρνησης». Οι ψηφιακές τεχνολογίες αλλάζουν τον τρόπο με τον οποίο οι εταιρίες συναλλάσσονται και αλληλοεπιδρούν με τους πελάτες και τους προμηθευτές. Με άλλα λόγια, σε μια πρώτη ανάγνωση προκύπτει ότι ο αντίκτυπος της ψηφιοποίησης στην οικονομία είναι διαρθρωτικός.

Οι όψεις της ψηφιοποίησης στην οικονομία

Σύμφωνα με την παραπάνω έρευνα, που εστιάστηκε πάνω σε εταιρίες στην Ευρώπη, φαίνεται ότι η χρήση μαζικών δεδομένων (big data) και «υπολογιστικού νέφους» (cloud) στην πληροφορική είναι διάχυτη σε όλους τους τομείς, όπως είναι το ηλεκτρονικό εμπόριο, το οποίο είναι κομβικό στη σχέση επιχείρησης-πελάτη.

Επιπλέον, η τεχνητή νοημοσύνη (AI), το «διαδίκτυο των πραγμάτων» (internet of things), η ρομποτική και η τρισδιάστατη εκτύπωση (3D printing) είναι σχεδόν σε ίδιο βαθμό διαδεδομένα στον κατασκευαστικό και ενεργειακό τομέα. Άλλοι τομείς, στους οποίους ανθεί η ψηφιοποίηση, είναι τα πιστωτικά ιδρύματα χρηματοοικονομικής τεχνολογίας (FinTech), το blockchain3 και τα κρυπτονομίσματα (cryptocurrencies). Όλα τα παραπάνω σαφώς συμβάλλουν στην αναδιάρθρωση των αγορών και του καταμερισμού της εργασίας.

Ο μετασχηματισμός των επιχειρηματικών μοντέλων

Στην πράξη η ψηφιοποίηση δοκιμάζει τα επιχειρηματικά μοντέλα πολλών παραδοσιακών βιομηχανιών, προκαλώντας τις να προσαρμοστούν στα νέα δεδομένα της αγοράς και να αναλάβουν νέους κινδύνους. Εντούτοις, πίσω από αυτούς τους κινδύνους- η ανάληψη των οποίων είναι επιτακτική για την επιβίωση της εκάστοτε επιχείρησης- κρύβονται νέες ευκαιρίες μεγιστοποίησης του κέρδους.

Πρώτον, αναδύονται, λόγου χάρη, διατοπικές ομάδες και αλληλοσυνδεόμενες δομές εργασίας μεταξύ διαφορετικών περιοχών, καθιστώντας τις επιχειρήσεις «παγκόσμιες» και αλλάζοντας ριζικά τον τρόπο οργάνωσης και τις λειτουργίες τους. Οι παραδοσιακές ιεραρχικές δομές εργασίας μετασχηματίζονται σε πολύ πιο ευέλικτες μορφές που αφορούν και σε εργασία από το σπίτι ή από άλλα, διαφορετικά μέρη. Φυσικά, οι νέες αυτές δομές δεν θέτουν όρια στην επιχειρηματική δραστηριότητα, αλλά σηματοδοτούν νέες ευκαιρίες συνεργασίας μεταξύ ελεύθερων επαγγελματιών (freelancers) και επιχειρήσεων, μειώνοντας το κόστος και τις δεσμεύσεις της επιχείρησης και αυξάνοντας δη την παραγωγικότητα και το περιθώριο κέρδους

Δεύτερον, οι δυνάμεις της ψηφιοποίησης μειώνουν δραματικά τα κόστη συναλλαγής για τη συλλογή πληροφοριών, τις διαδικασίες ελέγχου ή την επικοινωνία. Μέσω της πρόσβασης σε ένα αχανές πεδίο πληροφοριών και big data, οι εταιρίες δύνανται να αναλύσουν τη διαδικτυακή και την αγοραστική συμπεριφορά χρηστών/πελατών, προσαρμόζοντας τις διαφημίσεις βάσει των εξατομικευμένων προτιμήσεων και αυξάνοντας, συνεπώς, τη συνολική ζήτηση. Συγχρόνως, χάρη στις παραπάνω εξελίξεις, μειώνεται το κόστος εισόδου μιας εταιρίας σε μια αγορά, ενώ το εύρος στο οποίο δύναται να πραγματοποιεί πωλήσεις αυξάνεται υπέρμετρα μέσω του ηλεκτρονικού εμπορίου και της διαδικτυακής διασύνδεσης (μεγέθυνση αγοράς).

Τρίτον, έχει προσδώσει τη δυνατότητα στις εταιρίες να διαφοροποιήσουν το χαρτοφυλάκιό τους σε σχέση με την παραγωγή. Συγκεκριμένα, τους επιτρέπει να μεταφέρουν τις παραγωγικές διαδικασίες έντασης εργασίας σε αναδυόμενες οικονομίες, όπου το κόστος είναι χαμηλότερο, ενώ την ίδια στιγμή συνεχίζουν να ανταγωνίζονται για την ανάπτυξη του καλύτερου σχεδίου (design) και τη διεπαφή χρήστη4. Τέτοια περίπτωση αποτελεί η Samsung, που δρα ως προμηθευτής της Apple για προϊόντα iPhone, ενώ ταυτόχρονα ανταγωνίζονται επιθετικά στην αγορά καταναλωτών, διαφοροποιούμενες ως προς το σχέδιο και τη διεπαφή χρήστη. Ακόμη, μέσω της ψηφιοποίησης έχουν επέλθει νέες τεχνολογίες κατασκευής, όπως είναι το 3-D Printing, οι επιδράσεις του οποίου μέλλει να είναι ριζικές στην οικονομία.

Συνεπώς, προκύπτει ότι ο τύπος και ο βαθμός του αντίκτυπου της ψηφιοποίησης στην οικονομία καθορίζεται από την αλληλεπίδραση των παραπάνω παραγόντων, δηλαδή αν η ψηφιοποίηση αυξάνει σημαντικά την πρόσβαση σε μια αγορά, αυτό πιθανώς θα σημάνει αύξηση της απασχόλησης στον αντίστοιχο κλάδο. Αν, από την άλλη, αυξήσει την αποδοτικότητα χωρίς επέκταση σε νέα αγορά, τότε το πιο πιθανό είναι να οδηγήσει σε απώλεια θέσεων εργασίας στον τομέα αυτό.

Ο αντίκτυπος στην κοινωνία

Οι αλλαγές που επίκεινται στην κοινωνία, μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε ωφέλιμες και διαρθρωτικές. Συγκεκριμένα, όσον αφορά τις κοινωνικά ωφέλιμες αλλαγές, παρατηρείται ότι στη βιομηχανία της Τεχνολογίας Πληροφοριών (IT) έχει επέλθει συνολικά αύξηση της απασχόλησης δεδομένου του συνεχούς υψηλότερου ρυθμού καινοτομίας και των νέων επιχειρηματικών μοντέλων που προκύπτουν από αυτό. Δεύτερο, η παραγωγικότητα έχει επίσης βελτιωθεί σημαντικά στους οργανισμούς ως αποτέλεσμα των ευκολιών που παρέχει η ψηφιοποίηση στις λειτουργίες τους. Παράδειγμα εδώ αποτελεί, μεταξύ άλλων, το ενδοδίκτυο (intranet) που παρέχει ταυτόχρονη πρόσβαση σε πρωτόκολλα επικοινωνίας, συστήματα μεταφοράς αρχείων και διαδικτυακές εφαρμογές σε πλήθος χρηστών/υπαλλήλων, ενισχύοντας έτσι αισθητά την παραγωγικότητα του εκάστοτε οργανισμού Τρίτον, προκύπτει αυξανόμενο πλεόνασμα των πελατών, δεδομένου ότι μπορούν με λιγότερα χρήματα να αγοράσουν περισσότερη αξία σήμερα από ότι π.χ. δύο δεκαετίες πριν. Ένα «έξυπνο» κινητό με τεράστιες δυνατότητες σήμερα κοστίζει σχεδόν το 1/5 από την αρχική τιμή πώλησης 5 έτη πριν.

Από την άλλη, διαπιστώνονται ορισμένες κρίσιμες ή διαρθρωτικές επιδράσεις της ψηφιοποίησης στην κοινωνία. Το big data analytics και η ραγδαία πρόοδος της τεχνητής νοημοσύνης οδηγούν σε αυξανόμενη αντικατάσταση του ανθρώπου από τη «μηχανή» ακόμη και σε τομείς που είναι εξαιρετικά σύνθετοι και παραδοσιακά απαιτούσαν σύνθετες νοητικές διεργασίες και υψηλές τεχνικές ικανότητες, όπως για παράδειγμα η ιατρική. Λαμβάνοντας υπόψη τις εξελίξεις αυτές, μπορεί να προβλεφθεί ότι δραστηριότητες που σήμερα απαιτούν ανθρώπινη νοητική δύναμη, στο άμεσο μέλλον θα μπορούν να πραγματοποιούνται από μηχανές.

Αναλυτικότερα, δύναται να παρατηρηθούν οι παρακάτω μηχανισμοί/διαδικασίες μέσω των οποίων η ψηφιοποίηση συμπληρώνει ή αντικαθιστά την ανθρώπινη εργασία:

1. Η υποκατάσταση της εργασίας στις φυσικές (παραγωγικές) διαδικασίες. Παράδειγμα αποτελούν τα ρομπότ-κατασκευαστές, οι τεχνολογίες παρακολούθησης ή τα οχήματα άνευ οδηγού, τα οποία μειώνουν σημαντικό αριθμό εργατικού δυναμικού, υποκαθιστώντας αντίστοιχες θέσεις με κάποιο ηλεκτρονικό εξάρτημα.

2. Η εξάλειψη βασισμένων στη γνώση εργασιών, όπως είναι η επιστήμη δεδομένων (data science), η πρόγνωση του καιρού και άλλες διανοητικές εργασίες που βασίζονται σε εξειδικευμένη γνώση. Στις περιπτώσεις αυτές, φαίνεται εντονότερη η χρήση λογισμικού αλγορίθμου ή ηλεκτρονικών εφαρμογών, τα οποία με απλές και συνοπτικές διαδικασίες προσδίδουν το επιθυμητό αποτέλεσμα στον καταναλωτή. Αντίστοιχα, σε μια αρκετά ευρύτερη κλίμακα φαίνεται να «απειλούνται» και επαγγέλματα όπως της ιατρικής διάγνωσης ή των νομικών βοηθών ή/και των εκπαιδευτικών.

3. Η υποκατάσταση της εργασίας στελεχών λήψης υψηλού επιπέδου αποφάσεων. Με την αυτοματοποίηση της γνώσης και τη γρήγορη επεξεργασία δεδομένων είναι εφικτή η γρήγορη εξαγωγή προτάσεων και δη λήψη αποφάσεων στο πλαίσιο δράσης των οργανισμών. Ένα εύστοχο παράδειγμα από την ελληνική αγορά αποτελεί η δραστηριότητα της εταιρίας «Workable», η οποία παρέχει ένα εξαιρετικό λογισμικό αναζήτησης και πρότασης υποψηφίων για τη στελέχωση συγκεκριμένων θέσεων εργασίας, μειώνοντας σημαντικά την ανάγκη των «recruiters»5.

4. Η μαζική «ερασιτεχνιοποίηση» (mass amateurization), που αφορά στις δυνατότητες που έχουν προσδώσει τα μέσα επικοινωνίας σε μη επαγγελματίες να δημιουργούν περιεχόμενο, όπως είναι π.χ. οι bloggers που ανταγωνίζονται το δημοσιογραφικό κλάδο.

5. Η αντικατάσταση φυσικών αγαθών από ψηφιακά προϊόντα ή υπηρεσίες, όπως είναι η ψηφιακή φωτογραφία που αντικαθιστά την αναλογική, τα e-books ή τα ηλεκτρονικά περιοδικά και εφημερίδες, που αντικαθιστούν τα υλικά κ.ο.κ.

Οικονομική ανάπτυξη και απασχόληση: η προοπτική των περιφερειών και της βιομηχανίας

Όπως εμμέσως έχει γίνει αντιληπτό, οι αναπτυγμένες οικονομίες απολαμβάνουν οφέλη υψηλότερης οικονομικής μεγέθυνσης, σύμφωνα με το World Economic Forum, κατά 25% σε σχέση με τις αναδυόμενες. Εντούτοις, φαίνεται να υστερούν σε αντίστοιχο βαθμό στη δημιουργία εργασιών. Ο κύριος λόγος για τις διαφορετικές επιδράσεις της ψηφιοποίησης είναι οι διαφορετικές οικονομικές τους δομές. Οι αναπτυγμένες στηρίζονται κυρίως στην εσωτερική κατανάλωση, το οποίο καθιστά τα μη εμπορεύσιμα αγαθά (υπηρεσίες) σημαντικά, και στις περιπτώσεις αυτές η ψηφιοποίηση βελτιώνει την παραγωγικότητα, συμβάλλοντας καθοριστικά στην ανάπτυξη. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με έρευνα της Booz & Company (2012), αποδεικνύεται ότι χώρες που έχουν αναπτύξει περισσότερο την ψηφιοποίηση έχουν σημειώσει κέρδη στην οικονομία, την κοινωνία και στη λειτουργία του δημοσίου τομέα τους- και όσο πιο αναπτυγμένες είναι με όρους ψηφιοποίησης, τόσο μεγαλύτερα είναι τα οφέλη.

Την ίδια στιγμή, από την άλλη, καθώς η ζήτηση στην απασχόληση επικεντρώνεται σε θέσεις υψηλής εξειδίκευσης για τον έλεγχο της δεδομένης τεχνολογικής προόδου, υφίσταται πτώση της απασχόλησης στις θέσεις χαμηλής εξειδίκευσης, το εργατικό δυναμικό των οποίων αναγκάζεται σε μετανάστευση με κατεύθυνση τις αναδυόμενες οικονομίες, όπου υπάρχει σχετική ζήτηση, με μισθούς όμως χαμηλότερους. Υπό το πρίσμα αυτό, οι αναδυόμενες αγορές έχουν έναν «εξαγωγικό προσανατολισμό», εστιάζοντας στους τομείς των εμπορεύσιμων αγαθών. Συνεπώς, τείνουν να επωφελούνται από την ψηφιοποίηση κυρίως με όρους απασχόλησης παρά ανάπτυξης.

Μιλώντας με στατιστικούς όρους, σύμφωνα με την έρευνα του World Economic Forum (2013), μια αύξηση της τάξεως του 10% στον δείκτη ψηφιοποίησης της κάθε χώρας σηματοδοτεί μια 0,75% αύξηση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ. Επιπλέον, οι επιδράσεις φαίνεται να είναι θετικές ακόμη και στην καταπολέμησης της ανεργίας, όπου μία 10% αύξηση της ψηφιοποίησης οδηγεί σε 1,02% μείωση της ανεργίας. Με άλλα λόγια, δημιουργεί νέες προοπτικές απασχόλησης στην αγορά εργασίας.

Ειδικότερα, η ψηφιοποίηση φαίνεται να έχει σημαντικότερη επίδραση σε σχέση με την απασχόληση στις αναδυόμενες οικονομίες για τρεις λόγους.

Πρώτον, το όφελος που προκύπτει από τη ψηφιοποίηση σε ορισμένες αναδυόμενες περιοχές είναι σημαντικότερο από ότι σε αναπτυγμένες οικονομίες.

Δεύτερον, μερικές από αυτές τις περιοχές έχουν πολύ μεγάλους πληθυσμούς (βλ. Κίνα-Ινδία), το οποίο στην πράξη συνίσταται ότι μια περιθωριακή αύξηση στη ζήτηση εργασίας θα δημιουργήσει έναν τεράστιο αριθμό θέσεων εργασίας.

Τρίτον, όσο βελτιώνεται η παραγωγικότητα στις αναπτυγμένες οικονομίες χάρη στην ψηφιοποίηση, τόσο αυξάνει η εξωτερική ανάθεση εργασιών προς τις αναπτυσσόμενες οικονομίες για λόγους χαμηλότερου κόστους.

Αντί Επιλόγου

Τελικώς, στην πραγματικότητα υφίσταται μια μετακίνηση/ανακατανομή της εργασίας στον πλανήτη, η οποία είναι ανάλογη του βαθμού επέκτασης της ψηφιοποίησης στην κάθε χώρα. Στις αναπτυγμένες οικονομίες, όπου η ψηφιοποίηση έχει σημειώσει τα υψηλότερα επίπεδα ανάπτυξης, η εστίαση της αγοράς γίνεται σε τομείς υψηλής τεχνολογίας (τριτογενής τομέας), αντίθετα, η κατασκευή των αγαθών (δευτερογενής τομέας) λαμβάνει χώρα στις αναπτυσσόμενες οικονομίες. Στην πρώτη περίπτωση σημειώνεται άνοδος της ανεργίας (στις θέσεις χαμηλής εξειδίκευσης), ενώ στη δεύτερη, αύξηση της απασχόλησης. Προχωρώντας την επιστημονική σκέψη ένα βήμα πιο πέρα, φαίνεται ότι όσο υπάρχει το τεχνολογικό χάσμα μεταξύ των χωρών, η παγκόσμια οικονομική σύγκλιση, για την οποία έχουν μιλήσει πολλοί οικονομολόγοι την εποχή της παγκοσμιοποίησης, μοιάζει ευσεβής πόθος.

Καταληκτικά, είναι αδιαμφισβήτητη η εξάπλωση των νέων τεχνολογιών ψηφιοποίησης στην οικονομία, οι οποίες από τη μία πλευρά δημιουργούν νέες δυνατότητες βελτίωσης της παραγωγικότητας, βελτιώνοντας ταυτόχρονα την ποιότητα ζωής των ανθρώπων, από την άλλη, απαιτείται προσαρμογή στις εξελίξεις αυτές από τα κράτη, τα άτομα και τις επιχειρήσεις, προκειμένου να επιτευχθεί η καλύτερη δυνατή αξιοποίηση και να αποφευχθεί η ζημιά από τις νέες δυνάμεις του ανταγωνισμού. Όπως κάθε τεχνολογική πρόοδος που σήμανε επανάσταση στη ζωή των κοινωνιών διαχρονικά, έτσι και η νέα αυτή δυναμική μέλλει να αλλάξει δομές και απαιτεί αναπόφευκτα προσαρμογή για την ομαλή συνέχεια των ατομικών και συλλογικών οντοτήτων στη νέα τάξη πραγμάτων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Burcket, D. (2017). Digitisation and Digitalisation: What’s the Difference?. [online] WorkingMouse. Available at [Accessed 10 Feb. 2020].

Eldin, C. and Morris, R. (2018). Digitalisation and its impact on the economy: insights from a survey of large companies. [online] European Central Bank. Available at [Accessed 10 Feb. 2020].

Kotarba, M. (2017). Measuring Digitalization – Key Metrics. Foundations of Management, 9(1), pp.123-138.

Loebbecke, C. and Picot, A. (2015). Reflections on societal and business model transformation arising from digitization and big data analytics: A research agenda. The Journal of Strategic Information Systems, 24(3), pp.149-157.

Sabbagh, K., Friedrich, R., El-Darwiche, B., Singh, M. and Koster, A. (2013). Digitization for Economic Growth and Job Creation. The Global Information Technology Report 2013 Growth and Jobs in a Hyperconnected World, World Economic Forum, pp.35-42.

1 Διαδικτυακός αποθηκευτικός χώρος, όπως το Drive της Google ή το OneDrive της Microsoft

2 Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Για περισσότερα βλέπε εδώ

3 Επαναστατική Τεχνολογία η οποία παρουσιάζεται ως μία δημόσια, χρονικά μη αναστρέψιμη, αποκεντρωμένη σειρά δεδομένων, ομαδοποιημένων σε χρονικά αριθμημένα “μπλοκς” (blocks) (Λεξικό Glosbe). Η πρώτη εφαρμογή της τεχνολογίας αυτής ήταν το «bitcoin».

4 Αφορά την επικοινωνία/αλληλεπίδραση μεταξύ ψηφιακού μέσου και ανθρώπου. Στην Αγγλική ονομάζεται «user interface»