Όλοι γνωρίζουν ποιοι ήταν οι Νεάντερταλ, και οι περισσότεροι ξέρουν ότι, ακόμα και αν αυτή τη στιγμή είμαστε (ως homo sapiens sapiens, ο σύγχρονος άνθρωπος) το κυρίαρχο είδος στον πλανήτη, στο παρελθόν είχαμε και άλλους, αρκετά κοντινούς «συγγενείς», οι οποίοι εξαφανίστηκαν, αφήνοντας το «πεδίο» ανοιχτό για την εξέλιξη και κυριαρχία μας στη Γη. Ονόματα όπως Homo naledi, floresiensis κ.α. εμφανίζονται κατά καιρούς στην επικαιρότητα, στο πλαίσιο ανακαλύψεων που ρίχνουν φως στην καταγωγή και εξέλιξη του είδους μας- αλλά και πολλές φορές δημιουργώντας και νέα ερωτηματικά, ή ακόμα και «αινίγματα», και ο Denisovan είναι ένα από αυτά.
Έχοντας ανακαλυφθεί περίπου μια δεκαετία πριν, θεωρούνται ιδιαίτερα κοντινοί «συγγενείς» μας, οι οποίοι κάποτε είχαν εξαπλωθεί σε ηπειρωτική Ασία, νησιωτική νοτιοανατολική Ασία και Ωκεανία, και θεωρείται πως είχαν προβεί σε επιμειξίες με μακρινούς προγόνους μας. Εκτιμάται πως έζησαν 250.000 με 50.000 χρόνια πριν, ωστόσο τα στοιχεία γύρω από αυτούς εξακολουθούν να είναι περιορισμένα, οπότε θεωρούνται σε μεγάλο βαθμό ακόμα «μυστηριώδεις» - και στην εξιχνίαση αυτού του ανθρωπολογικού «μυστηρίου» συμβάλλει μια Ελληνίδα επιστήμονας: Η δρ. Κατερίνα Δούκα, καθηγήτρια Αρχαιολογικών Επιστημών στο Τμήμα Εξελικτικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου της Βιέννης και ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Μαξ Πλανκ για την Επιστήμη της Ανθρώπινης Ιστορίας στη Γερμανία.
Η κ. Δούκα, επιστήμονας με ιδιαίτερα πλούσιο έργο, έχει ασχοληθεί σε βάθος με τη μελέτη των ευρημάτων του σπηλαίου Ντενίσοβα, στη Σιβηρία, το οποίο συνεχίζει να αποκαλύπτει νέα στοιχεία για το μακρινό παρελθόν του (ευρύτερου) είδους μας. Με αφορμή όσα έγιναν γνωστά πρόσφατα για την ανακάλυψη νέων απολιθωμάτων των Denisovans, η κ. Δούκα μίλησε στη HuffPost Greece, απαντώντας σε μια σειρά ερωτημάτων, τόσο για το μακρινό παρελθόν, αλλά και για το πιθανό μέλλον του είδους μας.
HuffPost Greece: Ας αρχίσουμε από τα βασικά: Ποιο είναι το «προφίλ» των Denisovans; Πότε ανακαλύφθηκαν και πότε έζησαν;
Δρ. Κατερίνα Δούκα: Οι Denisovans είναι ένας πληθυσμός ανθρωπίδων, δηλαδή είδος ανθρώπων που ζούσανε προτού το είδος μας εξελιχθεί και διασκορπιστεί από την Αφρική στον υπόλοιπο πλανήτη. Είναι το πρώτο είδος που ανακαλύφθηκε όχι μέσω διαγνωστικών οστών που συνήθως χρησιμοποιούμε για να διαχωρίσουμε ένα είδος ανθρώπων από το άλλο, αλλά μέσω παλαιογενετικών αναλύσεων. Τους θεωρούμε ξαδέρφια των Νεάντερταλ ωστόσο είναι σαφώς διαφορετικός πληθυσμός.
Ζήσανε μεταξύ 250.000-50.000 χρόνια πριν, αλλά αυτές οι χρονολογήσεις βασίζονται σε πολύ περιορισμένα στοιχεία που έχουμε από 2 προϊστορικές θέσεις μόνο, μια στη Σιβηρία και μια στο οροπέδιο του Θιβέτ.
Πώς και γιατί εξαφανίστηκαν οι Denisovans; Έχω διαβάσει θεωρίες ότι το είδος μας ήρθε σε απευθείας σύγκρουση με τους Νεάντερταλ, η οποία κράτησε χιλιάδες χρόνια και οδήγησε στην εξαφάνιση των Νεάντερταλ. Υπάρχουν τέτοιες ενδείξεις για τους Denisovans;
Δεν έχουμε καμία ένδειξη σύγκρουσης μεταξύ όλων αυτών των πληθυσμών. Μάλιστα το αντίθετο, θεωρούμε πλέον ότι τόσο οι Χόμο σάπιενς (εμείς δηλαδή), όσο και οι Νεάντερταλ και οι Denisovans ζούσαν αρμονικά και είχαν σχέσεις που συχνά κατέληγαν σε ανταλλαγή γενετικού υλικού από τον ένα πληθυσμό στον άλλο. Με απλά λόγια, όταν βρισκόταν κοντά, κάνανε παιδιά τα οποία και μεγάλωναν με επιτυχία. Αυτός είναι και ο λόγος που όλοι οι μη-Αφρικανοί σήμερα έχουμε ~2% Νεάντερταλ DNA, και παράλληλα κάποιοι πληθυσμοί στη νοτιοανατολική Ασία, οι Αβορίγινες της Αυστραλίας και της Παπούας Νέας Γουινέας έχουν άλλο τόσο DNA που προέρχεται από τους Denisovans.
Όπως βρήκαμε και σε προηγούμενη έρευνα το 2014, προς το τέλος της κυριαρχίας τους οι πληθυσμοί των Νεάντερταλ και των Denisovan ζούσαν κατακερματισμένοι σε μικρές ομάδες, και εξαφανίστηκαν οριστικά́ πριν από́ περίπου 40 με 50,000 χρόνια πριν. Αυτό προκλήθηκε από ένα συνδυασμό́ παραγόντων που έδρασαν παράλληλα, όπως ο χαμηλός πληθυσμός αυτών των ομάδων και η περιθωριοποίηση τους σε συγκεκριμένες περιοχές της Ευρασίας, όσο και η πίεση από τις αντίξοες κλιματολογικές συνθήκες που επικρατήσανε πριν από́ 40.000 χρόνια και, τέλος, η εξάπλωση των Χόμο σάπιενς σε διάφορα κύματα μετανάστευσης.
Ποιες ήταν οι ομοιότητες και οι διαφορές τους με τον σύγχρονο άνθρωπο; Ήταν πιο κοντά σε εμάς ή στους Νεάντερταλ;
Από άποψη εξωτερικής εμφάνισης καθώς και από άποψη τεχνολογικών επιτευγμάτων ήταν πιο κοντά στους Νεάντερταλ παρά σε εμάς. Τούτου λεχθέντος, δεδομένου ότι αντάλλαξαν γενετικό υλικό τόσο με τους Νεάντερταλ όσο και με τους προγόνους μας, οι διαφορές δεν ήταν τεράστιες και είναι πιθανό ότι δεν ήταν πολύ ευδιάκριτες.
Όσον αφορά την εξωτερική εμφάνιση, από τα λίγα που γνωρίζουμε για τους Denisovan καθώς έχουμε μόνο μια χούφτα , είχαν σαφώς μεγαλύτερες οδοντοστοιχίες και πλατύτερο, μεγαλύτερο κρανίο. Ο κορμός τους και τα άκρα τους ήταν πιο στιβαρά από τα δικά μας.
Κατά τη διάρκεια της ύπαρξής τους εξελίχθηκαν τόσο τεχνολογικά όσο και κοινωνικά. Αυτό το βλέπουμε από τις αλλαγές που παρατηρούμε στα λίθινα εργαλεία που κατασκεύαζαν, την προσαρμογή τους σε ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον καθώς και από την εισαγωγή νέων τεχνολογιών, όπως την κατασκευή οστέινων εργαλείων που χρησιμοποιούνται για την κατεργασία δερμάτων ζώων και άλλων υλικών.
Σε τι επίπεδο εξέλιξης (κοινωνικής, τεχνολογικής) έφτασαν;
Ήταν εξαιρετικοί κυνηγοί με εκπληκτική γνώση του άμεσου τοπίου τους και των πιο μακρινών περιβαλλόντων τους. Προτιμούν να κυνηγούν μεγάλα φυτοφάγα ζώα, όπως βίσωνες της Σιβηρίας και άγρια άλογα, μερικές φορές και μαμούθ και ρινόκερους. Ζούσαν σε μικρές ομάδες, ίσως μεταξύ 12-20 ατόμων και ήταν νομάδες, υποθέτουμε βάσει στοιχείων ότι ακολουθούσαν τις μεταναστεύσεις κοπαδιών μεταξύ υψιπέδων και κοιλάδων κοντά σε ποταμούς.
Ποια είναι η σημασία τους όσον αφορά στην ανθρωπολογία; Θα μπορούσε κάποια ανακάλυψη γύρω από αυτούς να ανατρέψει τις παρούσες θεωρήσεις σχετικά με την πορεία και εξέλιξη του ανθρώπινου είδους;
Αυτό που μας δίδαξαν οι Denisovans είναι ότι ποτέ δεν μπορούμε να πούμε ότι γνωρίζουμε τι ακριβώς έγινε στο παρελθόν και πώς βρεθήκαμε να είμαστε το μοναδικό είδος ανθρώπου στον πλανήτη. Υπάρχουν τεράστιες γεωγραφικές εκτάσεις και περίοδοι για τις οποίες δεν υπάρχουν ακόμη ανθρωπολογικά ευρήματα. Η Ασία, όσο και η Αφρική ιδιαίτερα, είναι περιοχές στις οποίες η έρευνα υπολείπεται άλλων ηπείρων κι έτσι ελπίζουμε πως οι μεγάλες ανακαλύψεις θα προέλθουν από αυτές.
Πέραν των Denisovans, των Νεάντερταλ, των Naledi, των Floresiensis, των Heidelbergensis κτλ, υπάρχει περίπτωση να υπάρχουν άλλα είδη ανθρώπων που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην πορεία του ανθρώπινου είδους και δεν γνωρίζουμε σήμερα;
Αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική ερώτηση.
Το σημαντικότερο επίτευγμα της τελευταίας δεκαετίας είναι η εξαγωγή και χρήση αρχαίου DNA που μας βοήθησε να κατανοήσουμε καλύτερα πώς διαμορφώθηκε η γενετική μας υπογραφή, καθώς και πτυχές της κοινωνικής μας συμπεριφοράς και υγείας μας, με την εισαγωγή DNA από αρχαίους ανθρωπιδες. Αυτό που θέλω να τονίσω είναι ότι, σε αντίθεση με πριν από 10 ή 15 χρόνια, είμαστε πλέον βέβαιοι ότι είναι η ανάμειξη πληθυσμών και όχι ο διαχωρισμός τους που παράγει τους πιο πλεονεκτικούς και καταλληλότερους απογόνους.
Ο Homo Sapiens Sapiens κατάφερε να επικρατήσει και να αναδειχθεί στο κυρίαρχο είδος του πλανήτη, ωστόσο από ό,τι έχω καταλάβει οι Νεάντερταλ πχ ήταν για ένα διάστημα αρκετά ισχυροί «διεκδικητές» ως προς το ποιο είδος ανθρώπου θα ήταν αυτό που θα κυριαρχούσε. Ισχύει κάτι τέτοιο; Θα μπορούσε πχ να είχε επιβιώσει και κυριαρχήσει κάποιο άλλο είδος αντί για εμάς;
Ναι βέβαια, αν και έχουμε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, κανένα από μόνο του δε μας κάνει τόσο μοναδικούς που θα αρκούσε από μόνο του. Οι Νεάντερταλ ζήσανε στον πλανήτη μας για 200.000 χρόνια και ήταν άκρως επιτυχημένοι από εξελικτική άποψη.
Αν το είδος μας ήταν λιγότερο επιτυχημένο στην αναπαραγωγή, αν για παράδειγμα κάναμε λιγότερα παιδιά, ή αν δεν είχαμε την τύχη να γνωρίσουμε και να «δανειστούμε» γνώσεις από τους ντόπιους Νεάντερταλ και Denisovans, είναι πιθανό να μην είμασταν εδώ στην μορφή που είμαστε τώρα. Αυτά βέβαια είναι όλα υποθετικά.
Δεδομένης της ιστορίας της εξέλιξης του ανθρώπου, πόσο πιθανό θα ήταν κάποια στιγμή να αντικατασταθούμε και εμείς από κάποιο άλλο είδος ανθρώπου, πιο εξελιγμένου; Αν μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο, πόσος χρόνος θα χρειαζόταν - και επίσης, θα το αντιλαμβανόμασταν; (υπό την έννοια, θα φτάναμε κάποια στιγμή στο σημείο να καταλάβουμε ότι υπάρχει και ένα άλλο, ανερχόμενο είδος ανθρώπου; )
Το τελευταίο σκέλος της ερώτησης δίνει την απάντηση. Ξέρουμε ότι το είδος μας εξελίσσεται όπως και όλο το οικοσύστημα γύρω μας. Οι αλλαγές δεν είναι ευδιάκριτες αλλά συμβαίνουν και αφορούν τόσο την πανίδα όσο και τη χλωρίδα. Είμαστε σίγουροι ότι οι Νεάντερταλ δε θεωρούσαν ότι βρίσκονται υπό εξαφάνιση γιατί τέτοιες διαδικασίες διαρκούν χιλιάδες χρόνια και δεν είναι ορατές. Άρα θεωρητικά, και σε γεωλογικό χρόνο, θα αλλάξουμε τόσο από άποψη φυσικής εμφάνισης όσο και ικανοτήτων. Αν βέβαια καταφέρουμε να ξεπεράσουμε τη δημογραφική, οικολογική πίεση της κλιματικής αλλαγής που επιφέραμε στον πλανήτη.