Μια φορά κι έναν καιρό - τουλάχιστον σύμφωνα με τον αρχαίο Έλληνα ιστορικό και φιλόσοφο Πλούταρχο - ο Θησέας, γιος του βασιλιά Αιγέα της Αθήνας, προσφέρθηκε να τερματίσει τον φόρο αίματος, πηγαίνοντας στην Κρήτη ανάμεσα στους νέους και σκοτώνοντας τον Μινώταυρο.
Με τη βοήθεια της κόρης του Μίνωα, Αριάδνης, ο Θησέας κατάφερε να σκοτώσει το τέρας και να διαφύγει προς την Αθήνα, παίρνοντας μαζί του την Αριάδνη και εγκαταλείποντάς την στο νησί της Νάξου.
Ο Θησέας έπρεπε να αλλάξει τα πανιά του πλοίου από μαύρα σε λευκά, ώστε να καταλάβει ο βασιλιάς Αιγέας ότι ο γιος του ήταν ζωντανός και είχε νικήσει τον Μινώταυρο. Όμως, ο Θησέας το ξέχασε και ο πατέρας του, βλέποντας το πλοίο με μαύρα πανιά, μέσα στον θρήνο του ρίχτηκε από έναν βράχο στη θάλασσα και πνίγηκε (η θάλασσα ονομάστηκε Αιγαίο από το όνομά του).
Ο Πλούταρχος φαντάστηκε ότι το ξύλινο πλοίο με το οποίο απέπλευσε ο Θησέας είχε γίνει εθνικός θησαυρός και πρότεινε ένα σκεπτικό πείραμα που γοήτευε από τότε τους φιλοσόφους.
Το παράδοξο της ταυτότητας έχει απασχολήσει την ανθρωπότητα για χιλιετίες και ο Πλούταρχος το συνόψισε σε ένα πολύ εύστοχο νοητικό πείραμα: Όπως είπαμε νωρίτερα ο Θησέας σάλπαρε για την Κρήτη, σκότωσε τον Μινώταυρο και έσωσε τα δεκατέσσερα παιδιά από την Αθήνα που προορίζονταν για θυσία. Για να τον τιμήσουν οι Αθηναίοι, διατήρησαν το πλοίο του στο λιμάνι, αλλάζοντας κάθε κομμάτι που φθειρόταν με ένα καινούργιο αλλά ολόιδιο. Με το πέρασμα των ετών όλα τα αρχικά κομμάτια είχαν πια αντικατασταθεί.
Η ερώτηση είναι λοιπόν: Είναι αυτό, το πλοίο του Θησέα;
Κάποιος μπορεί να απαντήσει πως «Nαι, είναι» γιατί ενώ κανένα από τα αρχικά κομμάτια δεν υπάρχει πια, η μετάβαση έγινε σταδιακά. Γιατί να έχει σημασία όμως ο ρυθμός της μετάβασης; Και ποιος ορίζει ποιος είναι ο σωστός ρυθμός; Θα εξακολουθούσε να είναι το πλοίο του Θησέα αν αντικαθιστούσαμε τα κομμάτια ανά δύο; Αν αντικαθιστούσαμε πρώτα το μισό και έπειτα το άλλο μισό; Το αποτέλεσμα σε όλες τις περιπτώσεις είναι το ίδιο. Το να βάλουμε έναν περιορισμό στον ρυθμό μοιάζει αρκετά αυθαίρετο.
Ένα αντικείμενο αλλάζει όταν χάνει μια συγκεκριμένη ιδιότητα που έχει. Κάποιος θα μπορούσε να πει πως το πλοίο δεν είναι το θρυλικό πλοίο του Θησέα, αφού ο Θησέας δεν πάτησε ποτέ το πόδι του σ’ αυτό. Πότε όμως συνέβη η αλλαγή; Πότε το νέο πλοίο σταμάτησε να είναι το παλιό; Αρκεί η αντικατάσταση μίας σανίδας για να χάσει το πλοίο την ιδιότητα να είναι το πλοίο του Θησέα;
«Οι άνθρωποι που πλέουν με το πλοίο θα πουν: «Ναι, είναι το ίδιο πλοίο! Πλέουμε εδώ και χρόνια και απλώς συνεχίζουμε να το επισκευάζουμε», δήλωσε ο Μίκαελ Ρεα, διευθυντής του Κέντρου Φιλοσοφίας της Θρησκείας στο Πανεπιστήμιο της Notre Dame.
«Αλλά μπορείτε να φανταστείτε έναν συλλέκτη να θέλει να βάλει το αρχικό πλοίο στο μουσείο;», είπε ο Ρεα στο Live Science. « Πηγαίνετε και μαζέψτε όλες τις αρχικές σανίδες, τις ξαναφτιάχνετε και πείτε: «Έχω το πλοίο του Θησέα!». Λοιπόν, το ερώτημα είναι: ποιο είναι το πλοίο;
Παραλλαγές της εμπειρίας της σκέψης του πλοίου του Θησέα εμφανίζονται παντού. Στο «Wanda Vision» των Marvel Studios.
Σε άλλες εποχές, οι άνθρωποι αναρωτιόντουσαν αν ένα τσεκούρι θα εξακολουθούσε να θεωρείται το τσεκούρι του Τζορτζ Ουάσιγκτον αν αντικαθιστούσαν τόσο η λαβή όσο και το κεφάλι του τσεκούρι.
«Απλώς φαίνεται σαν ένα ηλίθιο παζλ» είπε ο Ρεα. «Αλλά μπορείς να μάθεις πολλά αν σκεφτείς προσεκτικά αυτά τα παζλ».
Είναι το πλοίο το άθροισμα των σανίδων του, το άθροισμα της ιστορίας της ιστιοπλοΐας του ή και τα δύο ταυτόχρονα; Μπορεί να ειπωθεί ότι υπάρχουν αντικείμενα που αποτελούνται από άλλα αντικείμενα;
Για να απαντήσουν σε αυτά τα ερωτήματα, οι φιλόσοφοι πρέπει να αντιμετωπίσουν αινίγματα όπως το αν δύο πράγματα μπορούν να καταλαμβάνουν την ίδια θέση την ίδια στιγμή, πώς σχετίζονται τα μέρη με ένα σύνολο και πώς να σκεφτούν τη φύση του χρόνου.
Μια απάντηση, είπε ο Ρέα, είναι να πούμε ότι μόνο οι σανίδες είναι αληθινές και το πλοίο είναι «απλώς μια σκηνή». Τα αντικείμενα που αποτελούνται από πολλά μέρη είναι απλώς μια ψευδαίσθηση.
Εάν οι οργανισμοί μπορούν να επιβιώσουν από την αντικατάσταση εξαρτημάτων – το ίδιο κάνουν και τα κύτταρά μας, για παράδειγμα συνεχώς πεθαίνουν και αντικαθίστανται - τότε ίσως το πλοίο στη θάλασσα να είναι το πραγματικό πλοίο.
Ή ίσως υπήρχαν δύο πλοία, που μερικές φορές μοιράζονταν την ίδια τοποθεσία. Σε αυτή την περίπτωση, είπε ο Ρέα, «οι λέξεις «πλοίο Θησέας» είναι διφορούμενες και γι’ αυτό είμαστε πλέον μπερδεμένοι».