Στις σιωπηλές γωνιές του Αιγαίου επιβιώνει ένα πλάσμα που κουβαλά μνήμες χιλιάδων χρόνων. Η μεσογειακή φώκια μονάχους μονάχους, σύμβολο μιας θάλασσας που αλλάζει και ενός κόσμου που πιέζεται, παλεύει ανάμεσα στην ελπίδα της ανάκαμψης και στον κίνδυνο της οριστικής απώλειας.
Ο τρόπος με τον οποίο η σύγχρονη κοινωνία διαχειρίζεται τον φυσικό της πλούτο, θα καταδείξει και ποια θα είναι η μοίρα του σπάνιου αυτού είδους που βρίσκεται και αναπαράγεται στα νερά της Μεσογίου.
Σύμφωνα με την Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Μεσογειακής Φώκιας (MOm), στην Ελλάδα ζουν περίπου 500 φώκιες (από 250 τη δεκαετία του 1990), δηλαδή το μισό του παγκόσμιου πληθυσμού, γεγονός που καθιστά τη χώρα κομβικής σημασίας για το μέλλον του είδους. Κάτι που μοιάζει ταιριαστό, αν αναλογιστεί κανείς ότι στην αρχαιότητα οι φώκιες θεωρούνταν υπό την προστασία των μυθικών θεών Ποσειδώνα και Απόλλωνα και κατείχαν ξεχωριστή θέση στον ελληνικό πολιτισμό.
Μιλώντας στον Guardian, o πρόεδρος της ΜΟm, Πάνος Δενδρινός, περιγράφει τους κινδύνους που μπορούν να υπάρξουν στους πληθυσμούς του θηλαστικού από την ανθρώπινη παρουσία.
Κάποτε οι φώκιες συγκεντρώνονταν συχνά σε ανοιχτές παραλίες, όμως σχετικά πρόσφατα κατέφυγαν σε σπηλιές λόγω της ανθρώπινης πίεσης. Αν και αυτές παρείχαν καταφύγιο, αποδείχθηκαν συχνά ακατάλληλες για την ανατροφή των μικρών: ο δυνατός κυματισμός μπορεί να τα χτυπήσει στα βράχια, να τα πνίξει ή να τα παρασύρει στη θάλασσα. Επιπλέον, οι σπηλιές δεν αποτελούν πλέον ασφαλή κρυψώνα, καθώς άλλοτε απομονωμένες ακτές είναι σήμερα προσβάσιμες σε ημερήσιους επισκέπτες και ιδιωτικά σκάφη.
«Μια εβδομάδα μετά τη γέννα, οι μητέρες φώκιες βγαίνουν για ψάρεμα, αφήνοντας το μικρό μόνο του για ώρες», εξηγεί ο Δενδρινός. «Αν μπει κάποιος μέσα, το μικρό μπορεί να πανικοβληθεί και να εγκαταλείψει τη σπηλιά, η μητέρα του δύσκολα θα το ξαναβρεί», αναφέρει.
Πιπέρι, ο βιότοπος αναπαραγωγής στις Βόρειες Σποράδες
Στην Πιπέρι, όπου η φώκια έχει βγει στη στεριά, είναι ένα αυστηρά φυλασσόμενο νησί στο Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο Αλοννήσου και Βορείων Σποράδων, τη μεγαλύτερη θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή (MPA) της Ελλάδας και κρίσιμο βιότοπο αναπαραγωγής για τις φώκιες. Μόνο ερευνητές επιτρέπεται να πλησιάζουν σε απόσταση έως τριών μιλίων από τις ακτές του νησιού, και αυτό κατόπιν άδειας της κυβερνητικής Υπηρεσίας Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής.
Με παγκόσμιο πληθυσμό μικρότερο των 1.000 ατόμων, η Monachus monachus κατατάσσεται ως «ευάλωτο» είδος στην Κόκκινη Λίστα της IUCN, αφού το 2023 αναταξινομήθηκε από «κινδυνεύον», έπειτα από δεκαετίες προσπαθειών διατήρησης που συνέβαλαν στην αύξηση των αριθμών της.
Οι μεσογειακές φώκιες κυνηγήθηκαν από τα προϊστορικά χρόνια για το δέρμα, το κρέας και το λίπος τους. Αν και αυτή η απειλή έχει υποχωρήσει στην Ελλάδα, άλλοι κίνδυνοι παραμένουν: παγίδευση σε αλιευτικά εργαλεία, έλλειψη τροφής, ρύπανση και απώλεια ενδιαιτημάτων. Πλέον, σύμφωνα με τους ειδικούς, ένας σύγχρονος κίνδυνος αυξάνεται εκθετικά και απειλεί αυτή την εύθραυστη ανάκαμψη: η ραγδαία ανάπτυξη της θαλάσσιας αναψυχής. Η ανεξέλεγκτη τουριστική δραστηριότητα επηρεάζει αρνητικά ένα θηλαστικό ιδιαίτερα ευαίσθητο στην ανθρώπινη όχληση, τονίζουν οι περιβαλλοντικές οργανώσεις.
Το περασμένο καλοκαίρι εφαρμόστηκαν αρκετές πρωτοβουλίες για να αντιστραφεί η κατάσταση, μεταξύ αυτών και η εθνική εκπαιδευτική καμπάνια Seal Greece. Την ίδια περίοδο, το νησάκι Φορμίκουλα, σημαντικός βιότοπος φώκιας στο Ιόνιο, προστατεύθηκε πριν από την τουριστική αιχμή με αυστηρή ζώνη απαγόρευσης εισόδου 200 μέτρων. Τον Οκτώβριο, ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης επιβεβαίωσε ότι προχωρούν δύο μεγάλης κλίμακας θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές. Αν διαχειριστούν σωστά –κάτι που προς το παρόν παραμένει ασαφές– θα μπορούσαν να αποτελέσουν σωσίβιο για το είδος.
Στα νερά γύρω από την Πιπέρι, ο Άγγελος Αργυρίου, ελεύθερος επαγγελματίας φύλακας και θαλάσσιος βιολόγος, δείχνει μια ακτή που παρακολουθείται με κάμερες. «Συχνά βλέπουμε φώκιες να ξεκουράζονται σε αυτή την παραλία», λέει. «Το γεγονός ότι αισθάνονται αρκετά ασφαλείς ώστε να βγαίνουν εδώ ανοιχτά είναι πολύ καλό σημάδι ότι τα μέτρα προστασίας λειτουργούν».
Οι φώκιες άρχισαν να προστατεύονται στην Ελλάδα στα τέλη της δεκαετίας του 1980, με την Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Μεσογειακής Φώκιας να έχει διασώσει μέχρι σήμερα περισσότερες από 40 ορφανές ή τραυματισμένες φώκιες. «Το κέντρο αποκατάστασής μας έχει συμβάλει καθοριστικά στην ανάκαμψη του είδους», λέει ο πρόεδρος της MOm, Πάνος Δενδρινός. «Πέρυσι είδαμε ένα θηλυκό που είχε αποκατασταθεί να έχει το δικό του μικρό. Αν σώσεις ένα θηλυκό, μπορεί να γεννήσει έως και 20 μικρά στη ζωή του».
Ύστερα από 40 χρόνια παρακολούθησης στο θαλάσσιο πάρκο της Αλοννήσου, ο Δενδρινός σημειώνει ότι «πλέον βλέπουμε συστηματικά φώκιες να χρησιμοποιούν ξανά ανοιχτές παραλίες».
Φορμίκουλα, το νέο θαλάσσιο πάρκο του Ιονίου
Η Φορμίκουλα, επίσης κρίσιμος βιότοπος, θα ενταχθεί στο νέο θαλάσσιο πάρκο του Ιονίου. Βρίσκεται στην καρδιά μιας από τις πιο πολυσύχναστες περιοχές ιστιοπλοΐας παγκοσμίως, αλλά μέχρι πρόσφατα δεν βρισκόταν στο τουριστικό επίκεντρο, σε αντίθεση με γειτονικά νησιά όπως ο Μεγανήσι και η Κεφαλονιά.
Ο θαλάσσιος βιολόγος Τζόαν Γκονζάλβο από το Ινστιτούτο Έρευνας Tethys εξηγεί πώς ο τουρισμός επηρέασε την περιοχή. «Πριν από έξι, επτά, οκτώ χρόνια, είχαμε σχεδόν καθημερινές συναντήσεις», θυμάται. «Βλέπαμε πέντε ή έξι φώκιες μαζί στο νερό, να κοινωνικοποιούνται και να κυνηγούν η μία την άλλη».
Όμως, μαζί με τις φώκιες ήρθαν και οι τουρίστες. «Αυτό που στην αρχή ήταν συναρπαστικό, γρήγορα μετατράπηκε σε εφιάλτη», λέει. Αντί να παρατηρεί τα ζώα, κατέγραφε ανθρώπους να τα κυνηγούν. Σε δύο περιπτώσεις, επισκέπτες μπήκαν σε σπηλιές αναπαραγωγής, προκαλώντας τον χωρισμό μητέρας και μικρού. Και στις δύο περιπτώσεις, τα μικρά εξαφανίστηκαν. Τον Αύγουστο του 2024, κατέγραψε πάνω από 50 σκάφη γύρω από τη μικρή ακτογραμμή του νησιού. «Σήμερα», λέει, «θεωρούμε τύχη αν δούμε μία ή δύο φώκιες».
Καθώς μιλούν, ο Γκονζάλβο εντοπίζει μια φώκια και την αναγνωρίζει αμέσως. «Mm17003», λέει, αναφέροντας τον κωδικό μίας από τις περισσότερες από 40 φώκιες που έχει καταγράψει. Την ώρα που εκείνη κυλά στο νερό, σκάφη αγκυροβολούν στις νέες ζώνες απαγόρευσης και τουρίστες κολυμπούν κοντά στις προστατευόμενες σπηλιές.
Σε αντίθεση με το πάρκο της Αλοννήσου, στη Φορμίκουλα δεν υπάρχουν φύλακες. Αν και δεν είναι αρμοδιότητά του, ο Γκονζάλβο επισημαίνει ευγενικά στους κυβερνήτες ότι βρίσκονται σε απαγορευμένη περιοχή. «Είναι νωρίς ακόμη», λέει, «αλλά η αδράνεια –η απουσία περιπολιών– με ανησυχεί. Χρειαζόμαστε σοβαρές επενδύσεις στην επιβολή του νόμου».
Στην Ελλάδα, ΜΚΟ έχουν επανειλημμένα κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου για τα λεγόμενα «πάρκα στα χαρτιά». Μελέτη που δημοσιεύθηκε πέρυσι από εννέα περιβαλλοντικές οργανώσεις ανέδειξε ότι μόνο 12 από τις 174 θαλάσσιες περιοχές Natura 2000 διαθέτουν καθεστώς προστασίας – και ακόμη κι αυτές είναι αποσπασματικές ή προσωρινές.
Η ελπίδα είναι ότι οι νέες θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές θα συνοδευτούν από ουσιαστική φύλαξη. «Η Υπηρεσία Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής χρειάζεται περισσότερα σκάφη, περισσότερο προσωπικό και περισσότερη εξουσία», λέει ο Δενδρινός, προσθέτοντας ότι σήμερα οι φύλακες αναφέρονται στο λιμενικό, «μια διαδικασία χρονοβόρα και αναποτελεσματική».
Στη Φορμίκουλα, ο Γκονζάλβο φοβάται ότι ο χρόνος τελειώνει. «Αν δεν μπορούμε να προστατεύσουμε αυτόν τον ζωτικής σημασίας βιότοπο –μια μικρή κουκκίδα στο Ιόνιο– για ένα από τα πιο χαρισματικά και απειλούμενα θαλάσσια θηλαστικά του πλανήτη, τότε υπάρχει ελάχιστη ελπίδα για οτιδήποτε άλλο θέλουμε να προστατεύσουμε στους ωκεανούς μας».
